Misschien heeft de mensheid op een onbewust niveau wel gekozen voor het minste kwaad, door sociaal leven en economie gecontroleerd & uit eigen beweging stil te leggen. Vandaag zien we in de collectieve aanvaarding van het virus als dreiging die met man en macht moet worden gestopt in zeker zin een instorten van het ideaal van de “maakbaarheid” van mens en samenleving. Misschien ging de mens beseffen dat hij dat streven, dat niet aflatende koersen op volle kracht niet vol kon houden. De corona crisis is in die zin te beschouwen als een terugtocht zonder al teveel gezichtsverlies. Een bestaan voorzien van een overmaat aan rijkdom in geld, kapitaal, technische middelen en comfort, het is wellicht per slot van rekening niet de beste weg, noch de blijvend meest aangewezen omgeving voor optimale groei voor de mens, de ‘Homo sapiens’. Crisissen zijn kansen. We zullen het toch moeten toegeven: onze beschaving was al langer in crisis op vele vlakken. Op eigen kracht raakten wij er niet uit. Het sars2-corona virus is een gedroomde exogene kans om een en ander op systeemniveau te herstarten. En om bepaalde slechte gewoonten te herzien of te laten vallen.

De Nationale Veiligheidsraad heeft met haar maatregelen van vrijdag 24 april kritische geluiden doen opklinken. Het lijkt dat onze overheid er een “kapitalistische” levensbeschouwing in bloot geeft: familiale contacten onderhouden blijkt minder belangrijk dan werken en de economie beveiligen. Voor mij was deze concrete geste tevens een uitnodiging door te stoten naar een diepere laag van “corona als bekroning”. Als historici weten wij dat zelfs over belangrijke fenomenen vaak pas na zekere tijd, met enige afstand duidelijk wordt wat er precies aan de gang is geweest. Met inzet van decennia lange ervaring als observator van de tijden, en kennis uit zeer diverse wetenschappen, kom ik tot volgende analyse die verbanden legt die nog zelden zijn belicht.

Ik zie bijzondere dingen gebeuren. Zoals de plots immense aandacht, bijvoorbeeld in de journaals op tv en radio voor de aantallen doden. Vooral valt me een bepaald concreet gevolg  van de pandemie en de wereldwijde bestrijding ervan: de grootschalige her-organisatie van onze samenlevingen. Laat dit fenomeen nu goed samenvallen met een door mijzelf en velen gepercipieerde niet meer uit te stellen behoefte aan een “generale reset”!

Mensheid zonder oorlog

Nooit eerder in de geschiedenis van de mensheid, is in Europa een grote oorlog langer uitgebleven. Nu al meer dan driekwart eeuw! Dat is natuurlijk te wijten aan de ongeziene gruwel van de twee wereldoorlogen, maar ook aan de intense en blijvende communicatie daarover, nooit eerder beschikte onze cultuur over betere informatiedragers. Ten derde aan de hoge welvaartsniveaus, die mensen en naties van wanhoopsdaden zoals een oorlog weghouden. Wie dreigt van honger om  te komen, grijpt licht naar geweld.

De geschiedenis ging overigens alsmaar sneller, de veranderingen gingen alsmaar in hoger tempo door. Dat bracht scheefgroei mee. Dat bracht vastlopen mee. Dat bracht blindstaren mee.

Historische scheefgroei vraagt om kansen tot herstel

Geestelijke gezondheid

Nooit waren waarschijnlijk de problemen met de geestelijke gezondheid van de burgers talrijker en ernstiger. Dit gaat van moedeloze depressie van de mens die de zin van het leven niet meer ervaart, tot zelfdodingen en angsten, tot de heftige psychose en borderline problematieken. Vele waarnemers gebruikten daarom het begrip “beschavingsziekten”. De psycholoog Bob Vansant (1954-2017) bracht met zijn essay “Depressie is geen ziekte” de these in het debat dat het fout is de schuld van depressie enkel bij de individuele mens te leggen. De organisatie van de samenleving, de aard van de tijdsgeest, het speelt een grote rol bij geestelijke aandoeningen en psychische pijn en verwarring. Laten wij enkele algemeen bekende feiten in dit licht herbekijken. Waarna de link kan bestudeerd worden met sars2-corona-covid.

Maatschappelijk was een proces bezig dat alsmaar meer schadelijke, lastige neveneffecten schiep. Zoals dit op een beperkt domein als de informatie-overdracht zichtbaar wordt in de beschrijving:

Een teveel aan informatie leidt tot desinformatie

Het probleem van de “sensory overload”, van een storend teveel aan indrukken voor de mens, visuele, auditieve en andere, was ontegensprekelijk groot geworden met de heersende leefwijze van burgers in steden en daarbuiten. Lichtreclame is nu niet alleen aan de gevels van gebouwen te vinden. Films vertonen een snel wisselende opeenvolging van beelden. Sprekers in praatprogramma’s en journaals krijgen niet de kans een gedachtegang te ontwikkelen, nerveus worden zij om de zeven woorden onderbroken. Zappen is een gewoonte die vanuit de persoon zelf de verstrooidheid van de aandacht naar buiten bracht. Welk beroep bestaat er nog dat ontsnapte aan een loodzware plicht tot administratie? Van boeren tot leraren, de mens kon vaak nog moeilijk geconcentreerd op de kerntaken werken, en had veel uren te besteden aan controle formulieren, niet alleen van taxatiediensten. Kinderen speelden niet meer op straat, deze ruimte werd grondig geclaimd door de auto. Hun weekrooster was in grote mate versnipperd en veeleisend, wij sleepten ze van school naar huis, en van daar naar een waaier aan vormende activiteiten. Verveling werd een kwelling. Terwijl zen leraar De Graeve wel tracht tegengas te geven met een video die viraal ging waarin hij overtuigend uiteenzet hoe de verveling waardevolle, unieke kansen biedt om naar binnen te gaan. In je hart af te dalen, en contact te maken met jezelf, met de diepere overwegingen, verlangens, gedachten, emoties. Zo doe je zelfkennis op en dat is heel belangrijk. En zo leer je weer tevreden zijn met wat je hebt in het hier en nu. Dit lijkt mij een onmisbaar wapen tegen meegesleept worden in de ratrace.

Voldoening gezocht

Werden veel mensen niet hyperactief, op het ziekelijke en ziek makende af? Ook juist in een wereld waar geen echte rem stond op het aantal mogelijkheden, want vergeleken met vorige eeuwen was het inkomen op niveaus beland die zeer veel interessante activiteiten en ervaringen toelaten.  Echter ook ontbrak een rem op de aantallen en de indringendheid van publiciteitsboodschappen. Die versnellen de versnelling van het leven nog, met als gevolg dat “voldoening” een zeer schaarse ervaring was geworden. (Zie “In stilte. Een filosofie van de afzondering” van Jan-Hendrik Bakker).

De laatste jaren piekten de problemen met het vinden van de slaap dan ook. Insomnia sloeg toe, bij vrouwen iets meer dan bij mannen, een meerderheid van mensen kreeg ermee te kampen. Waren de reclameslogans van verkopers van slaapkamermeubilair overigens niet lachwekkend? Als je een overdreven actief en overmatig gestimuleerd leven leidt, je zorgen je boven het hoofd stijgen, kan een nieuw kussen of een bepaald type matras je dan echt je rust, vrede en diepe slaap terug geven? In onze wereld staat er geen goed filter op de huichelachtigheid van publiciteit. De verkoop mag en moet draaien. Het tegendeel lijkt ondenkbaar. Beweren economisten immers niet te pas en te onpas “Je kunt geen sociaal paradijs maken op een economisch kerkhof”?…

Zaventem

De slinger leek toch vooral in de andere zin door te slaan. Het sociale had te lijden onder het onzinnige succes van economie en productie. De drieduizend driehonderd vluchten per dag die de laatste jaren op Zaventem doorgingen, dat betekende toch een vorm van waanzin? [Dit cijfer is voor sommige van mijn intellectuele partners en lezers onthutsend gebleken, maar het is authentiek en betrouwbaar; ik vernam het uit de mond van de CEO van Brussel Nationaal zelf tijdens een interview op radio Klara eind 2019. Tijdens bezoekjes aan de cafetaria met uitzicht op het tarmac heb ik de bijzonder hoge frequentie van de vluchten geregeld zelf vastgesteld]. Wat te denken van de twee tot drie planetaire reizen die heel wat gegoede burgers en hun kinderen jaarlijks ondernamen, voor het werk of voor vertier of prestige. De mens loopt, vliegt zichzelf voorbij.

De Biosfeer is ook ons Huis

Op sluipende wijze werd zo het enige huis dat wij hebben kapot gemaakt: de biosfeer. De uitstoot van verbrandingsmotoren werkte als een sluipend, onopgemerkt gif, zoals in de metafoor van de kikker in de langzaam tot kookpunt opgewarmde ketel water. Daarbij waren de observatoren zeer schaars, die de reikwijdte van de in stilte aangerichte schade schenen te beseffen: uitsterven van een soort is voor altijd! En dit verdwijnen van soorten dieren en planten is des te tragischer, omdat wij in de limiet absoluut verbonden zijn met de andere soorten levende wezens, en niet zonder hen en het ecologische netwerk kunnen. Het voorbeeld van de bijtjes die absoluut noodzakelijk zijn als wij fruit willen kunnen blijven op tafel zetten, is het bekendste, maar het is het kleine zichtbare deel van een immense realiteit van verwevenheid tussen natuurlijke wezens en de mens.

De mens heeft zich, wellicht mede onder invloed van de christelijke godsdienst die het beeld van God als vader over benadrukte en dat van God als Schepper verwaarloosde, al te lang boven en buiten de levende wereld en de natuur geplaatst.

Ook de vele uren voor het tv-scherm doorgebracht waren niet gezond. Niet alleen onze rug, hart, longen, spieren… leden daar onder. Ook onze sociale contacten en de geestelijke gezondheid. Ouderen hebben nog de tijd gekend dat de straten zo weinig verkeer kenden, dat buren op hun stoel voor de gevel zaten en met mekaar in dialoog traden in de avonden.

Auto

Idem voor het zeer wijdverbreide gebruik van de auto. Wie rijdt, die gebruikt zijn lichaam maar heel beperkt. Een lichaam dat om beweging vraagt. Het drong de laatste jaren door: “de stoel is een doder”: ons lichaam is gewoon niet gebouwd om lange tijd stil te zitten. De mens is een wezen, zoals de wolf, dat moet stappen, gaan, wandelen, rennen… om gezond te blijven naar lichaam en geest. (Zelfs in de kantoren werd naar alternatieven gezocht, mensen werkten deels staande of zelfs terwijl zij in beweging waren.) De auto was dus een dodelijk toestel geworden, zowel voor anderen (door accidenten en via de giftige uitstoot) als voor de chauffeur zelf. En dan hebben wij het nog niet gehad over de uitputting van ertsen die bij de productie van die heilige koe van vandaag komt kijken.

Doodsangst is een slang die in eigen staart bijt

De dood zelf werd de laatste decennia overigens zoveel mogelijk achter allerlei gordijnen verborgen. Na een auto- of treinongeval of geval van zelfdoding wordt de zone dadelijk voor passage afgesloten en zeer snel opgeruimd. Bij een begrafenis was het zelfs de gewoonte geworden dat de familie en de vrienden niet meer werd toegestaan het zakken van de kist in de aarde bij te wonen, te contempleren. Hoewel experten, menswetenschappers, benadrukken dat dit juist heilzaam is om het rouwproces goed te laten gelukken. Zeer schaars waren nog de burgers die de dood kenden omdat zij af en toe zelf een neerhofdier gingen slachten voor de pot. Wetten gingen dit zelfs verbieden.

Er werd veel gedaan om het fenomeen van de dood onbelicht te laten, en er is al vijfenzeventig jaar geen extreem levensgevaar meer in de zin dat wij geen oorlog meer kenden. De roversbenden die de wegen onveilig maakten in het ancien régime zijn al lang opgelost. Toch bleek het onveiligheidsgevoel niet evenredig te dalen, wel integendeel. De laatste jaren piekte het. Vaak werden nochtans vanuit een obsessie met “veiligheid” bepaalde activiteiten die het gewone goede leven moeten mogelijk maken, preventief verboden. Als bezinnigsbegeleider kon ik de jongeren niet meer rond een kampvuur verzamelen in de avond, hoewel dat diepzinnige gesprekken faciliteert. Wat is hier aan de hand?  Dit paradoxale effect kan het best verklaard worden dan door een soort “doorslaan” van ingebouwde mentale mechanismen in de mens. Je kunt dit vergelijken met het effect van een al te zuivere omgeving die heel waarschijnlijk de sinds de jaren tachtig sterk gestegen sensibiliteit bij jonge mensen voor allergieën kan verklaren. Te proper is niet goed. Teveel hygiëne eisen en toepassen, dat is niet serieus, dat is ongezond, dat is tegen-natuurlijk. Wat  niet wegneemt dat de handen wassen altijd goed is, het gaat meer over het openlaten van kansen tot spel en activiteit die ons met het aards stof en de pollen in contact brengt, en dus met een stuk natuurlijke zijde van het bestaan.

Ook het Recht in de  knoei

Ook in andere deeldomeinen liepen toenemend vele zaken vast. Juristen signaleerden dat zelfs het kroonstuk van ons recht, de Mensenrechten, meer en meer misbruikt werden en in de nieuwste toepassingen perverte neveneffecten brachten.

Oorlog

Het is wellicht een moeilijk te vatten waarheid, maar mijn hypothese is dat de mens als fenomeen, als wezen, leeft in de verwachting van ramptoestanden. Zoals uiteindelijk het gras groeit in de verwachting dat het door runderen en herten zal begraasd worden. Zonder geregelde snoei, gaan planten, hagen en bomen woekeren en hun vitaliteit en levensduur zal dalen, zo weet de wijze tuinman. Wijze priesters zeggen wel eens dat je niet moet overdrijven met gebed, want wie weet wat hij werkelijk nodig heeft? Wat je echt kunt gebruiken om een leven te leiden waarbij jouw potentieel ten volle gerealiseerd wordt. Wat voor jou het echt goede leven zal zijn.

De laatste maanden hing er volgens vele observatoren een oorlogsdreiging in de lucht, zoals ten tijde van de inval van de Turkse tanks en luchtmacht in Syrië en na de moord op de Iraanse generaal Quassem Soleimani door de Amerikanen. Wie kan er echter een wereldbrand, een Reset wensen, die komt in de vorm van een nieuwe wereldoorlog?

Het onbewuste drijft de geest

De baanbrekende Oostenrijkse dieptepsycholoog Sigmund Freud  (Tsjechië 1856 – Londen 1939) is onder menswetenschappers wat uit de gratie, maar de ontdekking dat de mens voor een belangrijk deel door aan hem zelf onbewust blijvende motivaties wordt gedreven, is toch een grote stap vooruit, een verworven inzicht van grote waarde.

Deze tijd van nooit gezien neo-liberaal geloof in de gecombineerde kracht van kapitaal, techniek en wetenschap kon het inzicht dat onze handelingen voor een deel vanuit een ontoegankelijk Onbewuste worden aangestuurd, misschien niet meer verdragen.

Vandaag zien we in de collectieve aanvaarding van het virus als dreiging die met man en macht moet worden gestopt in zeker zin een instorten van dit ideaal van de “maakbaarheid” van mens en samenleving.

Wij hielden al dat streven, dat niet aflatende koersen op volle kracht niet vol. De corona crisis is in die zin te beschouwen als een terugtocht zonder al teveel gezichtsverlies.

In een andere betekenis, is de bestrijding van het virus natuurlijk de hoogmis van de illusie van almacht van de mens en zijn technieken. De werklast valt  nu op andere schouders, op verpleegkundigen en medici  & op journalisten met  name. De geneeskunde werkt al langere tijd als domein dat de schijn moet ophouden van de ultieme ratio.

Eenzaamheid

Sinds begin dit jaar merkte ik dat de publicaties uitgaande van de ziekenfondsen aandacht begonnen bieden aan de verontrustende kwaal van de eenzaamheid. Die eenzaamheid is een risicofactor voor depressie, en deze op haar beurt kan tot zelfdoding aanleiding geven. Observatoren wezen al langer op de geleidelijke maar daarom niet minder problematische “ontrafeling van het sociale netwerk” in ons land en andere landen. Ikzelf heb vanaf 1997 met opiniestukken in vooraanstaande kranten het thema van de geestelijke gezondheidszorg in het maatschappelijk debat binnen gebracht. Voordien bleef dit in een taboesfeer hangen. Ik was ervan overtuigd dat openheid mens en samenleving kon steun bieden bij het vinden van genezing en herstel.

Een bestaan voorzien van een overmaat aan rijkdom in geld, kapitaal, technische middelen en comfort, het is wellicht per slot van rekening niet de beste weg noch de blijvend meest aangewezen omgeving voor de mens, de ‘Homo sapiens’.

Wij zijn immers wat een aantal kenmerken betreft, heel goed te vergelijken met de meeste andere levensvormen, met de andere species op de aarde. Gedurende letterlijk vele miljoenen jaren is “de bedrading” van onze hersenen en zenuwstelsel gevormd. De concrete feiten waren al die tijd: schaarste. Stilte. Warme sociale context. Het dorp. De dieren. En ook: contact met de dood op dagelijkse schaal. De mens heeft gedurende vele duizenden, ja zelfs gedurende letterlijk miljoenen jaren meer tragiek, ellende, en geregeld ronduit overdonderende situaties gekend dan wij de laatste halve eeuw nog meemaakten.

Was de mens door alle luxe en dit gemak, deze ongeziene zekerheid en grote veiligheid niet verworden tot een relatief bang en tegelijk zeer aanmatigend wezen?

Laten we dit soort gegevens en inzichten in het achterhoofd houden, als wij ons weer eens vervelen tussen de muren van ons huis, of de hagen rondom onze tuin. Laten wij de positieve effecten van de Grote Vertraging trachten ervaren, waarderen en laten inwerken. Laten wij in het persoonlijke leven én professioneel van de nood een deugd trachten maken, en onze persoonlijke bijdrage leveren aan een “algemene reset” die in heilzame zin werkt, voor onszelf en de vele generaties die normaal na ons komen. Het is tijd om ons leven te beteren. Wij krijgen ondanks alle onveiligheid en ongemak een gedroomde kans om ons te bezinnen en anders te gaan leven.

Epiloog

Tot slot nog een woordje in de lijn van de grote geest die ooit een boekje schreef voor zijn aanhangers met de titel “Que faire?” – Wat kunnen we doen? Persoonlijk ben ik ervan overtuigd dat wij werkelijk leven in een soort existentieel universum, een biosfeer van leven en bewustzijn, een systeem dat een mysterieus karakter bewaart en dat de mens echt wel blijvend overstijgt. Dit universum is naar ik meen voorzien van periodiek terugkerende zelfreinigende mechanismen en mogelijkheden tot revitalisering. Laten wij als agent, als speler en personage in dat grote verhaal, dat als sinds het ontstaan van de aarde meer dan drie en een half miljard jaar geleden ‘geschreven’ wordt, via gebeurtenissen op kosmische schaal, tijdens de evolutie van levensvormen op aarde en via de historische culturele en sociaaleconomische bewegingen, onze best doen om een coöperatieve houding aan te nemen. Er bestaan vele vormen van ‘arbeid’. Laten wij in deze uitzonderlijke crisistijd inspelen op de structuren die voorgegeven zijn, de kans grijpen wat dieper te kijken dan we gewoon zijn, paradoxen trachten te doorzien en ons van de kluisters van angstwekkende perspectieven ontdoen. Laten wij werken met aspecten van de situatie waarop wij invloed op hebben en ons niet blindstaren op delen van het probleem waaraan wij vanuit onze situatie niets kunnen veranderen. Laten wij individueel én samen, als persoon en als lid van onze gemeenschappen en bedrijven een actieve, positieve, verantwoordelijke en verstandige rol opnemen. Het is volop aan het gebeuren. Dit is een kans om van buitengewone betekenis te zijn voor elkaar.

De balans van menselijke noden

Natuurlijk is er veel leed van personen en families die in een te kleine ruimte veel tijd verplicht met elkaar moeten doorbrengen, zonder de gewone uitwijkmogelijkheden; de (doods)angst van zwaar zieke mensen is niet te peilen; terwijl verpleegkundigen en spoedartsen nu soms het punt van de uitputting nabij komen. Anderzijds wordt voor een aantal mensen die meeval hebben, het vinden van vervulling van de twee menselijke basisbehoeften, te weten meetellen (respect ontvangen en aandacht) en geliefd worden, ongetwijfeld op een betere en meer tastbare manier vervuld. Van de oudjes die lange gesprekken mogen voeren via video chat met de familie, over de verpleegkundigen die zich nu met meer beroepstrots door de samenleving gedragen en geëerd weten, tot de honderden telefoons die ziekenfondsen spontaan doen naar mantelzorgers, om na te gaan of het hen goed gaat, met kansen om op verhaal te komen. Kleine kinderen krijgen kansen om als nooit tevoren echt samen te leven met hun moeders en vaders. Om langdurig de gewone, normale vriendelijke nabijheid van de ouders te genieten. Dat is een krachtige natuurlijke behoefte, en in zekere zin een onvervreemdbaar recht van het kind! Ik kan mij voorstellen dat de hele wereld voor de kleuters plots, eindelijk, aan hen lijkt te denken, als ze de beren tellen tijdens gezellige lentewandelingen door de straten, of nu zij dagelijks speeltips ontvangen op de openbare televisieomroep.

Samenwerking, creativiteit, hulpvaardigheid, vriendelijkheid, burgerzin, daden van persoonlijke moed, reflectie, openheid, heldhaftige inze en wederzijds steun bieden, zij vinden momenteel op grote en kleine schaal plaats, en dat is mooi. In het grote spel van tijd en kosmos, aarde en mensheid, speelt iedereen mee. Onze kleine, concrete beslissingen en daden werken vaak breder en langer na dan wij wellicht dachten, zowel wat de kinderen die wij opvoeden betreft, als de “geesteskinderen” die wij op ons publiek loslaten in het maatschappelijk debat dat plaatsgrijpt in de politieke democratie die de onze is. Beeldvorming is van grote betekenis; als je goed weet te vatten wat je meemaakt, ben je minder snel enkel maar slaaf of slachtoffer. Dit essay is alvast mijn manier om met de onvermijdelijke machteloosheid en passiviteit die deze ziekte meebrengt, goed om te gaan. Nog nooit heb ik in een casino roulette gespeeld, maar laten wij niet te snel ervan uitgaan dat de situatie ons toefluisert “rien ne va plus”. Integendeel: Faites vos jeux!

Stef Hublou Solfrian

Publicist-essayist

Historicus met bijkomende universitaire vorming in de antropologie, psychologie, sociologie, zoölogie, ecologie, theologie en filosofie

https://nl.wikipedia.org/wiki/Bob_Vansant

https://nl.wikipedia.org/wiki/Sigmund_Freud