De auteur, Ivan Tsjistjakov, was commandant van bewakers op de Bajkal-Amoerlijn, die met dwangarbeid in het Verre Oosten aan de grens met Mantsjoerije gebouwd werd. Hij hield er een dagboek bij in 1934-1936. En blijkbaar is dat het enige dat in een kamp geschreven en bewaard is gebleven. Het bestaat uit twee schriftjes: het ene gaat over een jachtpartij in 1934, het andere over de werken aan de spoorweg in 1935-36.
Over de auteur is weinig geweten: hij was afkomstig uit Moskou, had al deelgenomen aan de burgeroorlog van 1920-1921, werd einde jaren’20-begin jaren’30 uit de CP gezet wegens zijn niet-proletarische afkomst, had interesse in cultuur, maar vertoefde in Siberië tussen analfabeten. In 1937-38 was hij slachtoffer van de repressie, maar hij werd toch opgeroepen naar het front in Toela, waar hij in 1941 sneuvelde.
In september 1935 wordt hij naar het Bamlag gestuurd: het Bajkal-Amoer werk- en opvoedingskamp, dat 2.000 km lang is en waar hij op 8.000 km van zijn geliefd Moskou zit.
Na de Japanse verovering van Mantsjoerije in 1931 wordt de BAM met spoed aangelegd. Voor deze heel zware arbeid zijn weinig kandidaten. Dus worden 170.000 à 200.000 gevangenen en koelakken verplicht dit werk te doen. De Goelag telt dan 1,8 miljoen gevangenen !
De leider van het project is Natali Frenkel, een zeer bekwame, maar even gehate Jood (Haifa,1883-Moskou, 1960). Ondanks een veroordeling voor oplichterij in 1924, brengt hij het tot hoogste baas van alle spoorwegkampen.
De gevangenen werken onbezoldigd, maar toch hard, om meer rantsoen te krijgen en om vroeger vrij te komen. Dat rantsoen varieert van 100 gram tot 2 kilo brood per dag plus wat slechte soep. Elke maand arriveren nieuwe treinladingen met gevangenen, zowel mannen als vrouwen. Ze werken 16 à 18 uur per dag, in extreme koude, stortregens, met slechte kledij en slechte laarzen, in modder, in klei, in rotsen, rivieren, moerassen. ’s Nachts is het ijskoud in hun barakken. Velen worden ziek.
Tsjistjakov komt in oktober 1935 niet uit vrije wil het commando voeren over een peloton schutters, die de gevangenen in het oog moeten houden en ontsnapten opsporen en doodschieten. Vanaf het begin wil hij terug weg uit dat ijskoude kamp zonder voorzieningen, met vooral ongeletterde mensen met wie een gesprek bijna onmogelijk is en gevangenen met wie ze helemaal niet mogen spreken. Hij heeft constant het gevoel dat hij gearresteerd zal worden, omdat hij niet zuipt met de anderen en wel schrijft en schildert, wat hem verdacht maakt. Die arrestatie gebeurt in 1937. Dan verdwijnt hij enkele jaren uit beeld.
Het dagboek dan, Door ver Siberiëland. Na zijn aankomst duurt het twintig dagen voordat hij zich kan wassen. En op 4 november begint de ijskoude winter al, ook voor de vrouwen en minderjarige kinderen. De temperatuur daalt tot -35° C en in januari zelfs tot – 52° C! Dan bevriezen ’s nachts de voeten en de schouders en uitkleden is dan zelfmoord.
Ginds zijn ook de vrouwen woest, zoals de natuur. Op een dag slaan ze hun woordvoerster zelfs dood. Tsjistjakov mag niet tussenbeide komen. Meerdere keren per week ontsnappen gevangenen, per twee tot per elf. De zoektocht levert meestal niets op.
Op 9 februari 1936 zegt hij over zichzelf: “Ik kon iets, ik maakte mij tot nut, ik was pedagoog en nu ben ik niets” (92). Op 14 februari 1936 krijgt hij een pakje met appels en mandarijnen, maar hij zegt niet van wie. Hij wordt bevorderd tot divisiecommandant, hoewel hij partijloos is. Het levert hem 250 roebel opslag op. Anderen zijn jaloers.
Bij een tentamen op 31 maart 1936 zegt hij: ”Ik voel mijn superioriteit op alle vakgebieden.” En op 10 mei 1936 herhaalt hij: “De pelotonscommandanten en de instructeurs kunnen amper lezen en schrijven” (140). Ook de mensen boven hem zijn nauwelijks geletterd. Het algemeen verplicht lager onderwijs had blijkbaar niet veel opgeleverd.
Vanaf april 1936 komt de lente. In mei staan de bloemen in alle kleuren. Er blijven gevangenen ontsnappen. De auteur blijft klagen over de eeuwige leegte en wil terug naar Moskou.
Op 17 oktober 1936 eindigt ineens deel I, zonder uitleg.
Deel II heet “Schetsen van Tsjistjakov”. Het zijn korte stukjes. Ze gaan over 1934-1935 en horen chronologisch dus thuis voor deel I. De schrijver zit bij de bouw van een spoorwegbrug, eveneens in het verre Siberië. Hij vertelt o.a. over een vrouwenbrigade, die dat zware werk moet doen en geregeld weigert te werken en dan ook geen eten krijgt. Een ander gaat over een jachtpartij van drie dagen op eenden, korhoenders en patrijzen. Er is geen samenhang tussen de verhaaltjes. Maar de auteur klaagt niet en dat is al veel. Ook hier is er geen echt einde.
De auteur heeft wel literair talent en zijn tekeningen zijn ook mooi. Elk begrip wordt in voetnoten duidelijk uitgelegd. Bij “Stachanov-norm” (p.13,80) vermeldt of weet Sjtsjerbakova niet dat de man fraudeerde. Er ontbreekt een kaart met de vele plaatsnamen die onbekend zijn: Archara, Zjoeravli, Aldan, Domikan etc.
Het boek leert ons wel dat vele grootschalige bouwprojecten (de bekende spoorwegen en kanalen) tot stand kwamen door harde dwangarbeid van grotendeels onschuldige mensen.
Het boek eindigt met de beschrijving van “Memorial”, een internationaal genootschap dat in 1988 is opgericht ter herdenking van de miljoenen slachtoffers van de politieke repressie tussen 1918 en 1956. Irina Sjtsjerbakova spreekt over 4 miljoen: het zijn er helaas veel meer. Het genootschap verzamelt getuigenissen, arrestatiebevelen, correspondentie van gevangenen met hun familie, memoires, dagboeken en doet wetenschappelijk onderzoek naar de goelag en de terreur. Verder bezit het ook omvangrijke documenten van meer dan 13.000 dissidenten uit de jaren 1953-1985. Ze hebben ook een afdeling, genaamd: Vrouwen en kinderen van “landverraders” : de vrouwen werden gedeporteerd naar kampen, de kinderen naar weeshuizen. En een afdeling met 400.000 dossiers van Russen die in nazi-Duitsland moesten werken en na de oorlog terug mochten / moesten naar de Sovjet-Unie, waar ze meteen gedeporteerd werden naar Siberië. Hun site is: www.memo.ru
Referentie:
Ivan Tsjistjakov, Dagboek van een Goelag-kampbewaker. Over het leven in Stalins Rusland Vertaald uit het Russisch door Arie van der Ent. Uitgeverij Ambo, A’dam / VBKU, Antwerpen, 2017. 256 p.; foto’s, noten; ISBN 978 90 263 3658 4; € 24,99.
© Jef Abbeel, januari 2018, www.jefabbeel.be
