Eén op de drie Europeanen is gewonnen voor autoritair populisme. Die strekking heeft de verworvenheden van de Europese welvaartsstaat in het vizier. Het voortbestaan van de EU staat ter discussie.

“Hoe nu verder?”, zo beëindigde de als Europakenner te boek staande Gentse politicoloog Hendrik Vos zijn lezing op 8 januari aan de Seniorenuniversiteit Hasselt. Die lezing ging over de wordingsgeschiedenis van de EU. In zijn antwoord beperkte hij zich tot het integratieproces, waarvan we weten dat dat eerder horizontaal dan verticaal is verlopen: “Ik weet het niet. Het zal een proces van vallen en opstaan blijven. Dat is nu eenmaal inherent aan ons systeem. Een dictatuur zoals die van Poetin en China werkt sneller. Dat is ook een model. Maar bij ons heeft niet één iemand het voor het zeggen. Wij werken met compromissen, en dat werkt nu eenmaal traag”. Dus bleef het bij anekdotes rond de belangrijkste mijlpalen in het Europese project en kon er zelfs een begin van een SWOT-analyse niet van af.

Sociale zekerheid

In mijn antwoord op Vos’ retorische vraag “Hoe nu verder?” wees ik op het groeiende nationalisme en stelde ik het voortbestaan van de EU in vraag. Het eigenbelang krijgt voorrang op het enthousiasme voor de Unie, zo stelde ik. Welnu, nationalisme is niet nieuw in Europa. Terwijl in 2019 bijna 27% van de Europese kiezers stemde voor een autoritaire populistische partij¹, is de aanhang bij rechts in 2022 toegenomen tot 32%. Begin de jaren 0 was dat nog 20% en begin de jaren 90 12%. De groei van rechts in Europa ligt in het verlengde van de kritiek op de welvaartsstaat van het neoliberale gedachtegoed van Ronald Reagan in de Verenigde Staten en Margaret Thatcher in Groot-Brittannië. Sinds de jaren 80 was in de meeste Europese landen de sociale zekerheid geleidelijk een verworven recht geworden.²

Donald Trump heeft het mondiaal herlevend fascisme verder aangewakkerd. Hij was het product van veertig jaar verrechtsing van Amerika, Europa en de rest van de wereld.

De verrechtsing in Europa kreeg ruim baan toen het linkse gedachtegoed oude idealen losliet en de linkse elite zich gewonnen gaf aan neoliberale economische principes. De verrechtsing van de samenleving is eigenlijk een wereldwijd fenomeen. Donald Trump heeft het mondiaal herlevend fascisme verder aangewakkerd. Hij was het product van veertig jaar verrechtsing van Amerika, Europa en de rest van de wereld. De nieuwe rechtse politiek kreeg gestalte door een samensmelting van conservatief, christelijk, etnocentrisch nationalisme met extreem neoliberaal kapitalisme. In het America First van Trump ging het soms duidelijk richting fascisme. Trumps opzwepende tweets gericht aan extreemrechtse straatbendes zijn daar een goed voorbeeld van.³

Extreemrechts

Ook anderen stellen zich de vraag of het einde van de Unie niet in zicht is. In een lang essay wijst de Amerikaanse auteur en directeur van de progressieve Amerikaanse ‘denktank zonder muren’ Foreign Policy in Focus John Feffer erop dat extreemrechts bij de Europese parlementsverkiezingen in juni het grootste blok zou kunnen gaan vormen. Zo’n scenario zou de ambities van de Hongaarse premier Viktor Orbán kunnen voeden en in de kaart spelen van het Kremlin. Dat probeert de Europese eenheid te ondermijnen en daarmee het Westen te verdelen. De Russische betrekkingen met extreemrechtse Europese politieke partijen zoals de Italiaanse Lega Nord en de Oostenrijkse Vrijheidspartij FPÖ moeten chaos zaaien in de Europese politiek, aldus Feffer.

Zo’n scenario zou de ambities van de Hongaarse premier Viktor Orbán kunnen voeden en in de kaart spelen van het Kremlin. Dat probeert de Europese eenheid te ondermijnen en daarmee het Westen te verdelen.

In het verleden was extreemrechts verdeeld over de vraag of een exit-strategie in Brexit-stijl eerder steun verdiende dan blijven proberen de Unie van binnenuit de veranderen. Feffer denkt dat dat debat beslecht is. De focus is op fundamentele hervorming van het beleid. Extreemrechts heeft zich verenigd rond twee dossiers: migratie en de groene energietransitie. Het kreeg de wind in de zeilen met de complottheorie dat immigranten van plan waren de inheemse bevolking te vervangen. En de Green Deal, het Europese milieubeleid, vergt omvangrijke investeringen en is daarmee voor extreemrechts elitair. Het ziet de uitfasering van fossiele brandstoffen als een bedreiging voor traditionele gezinswaarden, regionale identiteit en nationale soevereiniteit.

Europese idealen

De oorlog in Oekraïne, het uitzicht voor dat land op het EU-lidmaatschap, de strijd rond de Europese Green Deal en het debat rond asiel en migratie zijn dossiers die de aandacht afleiden van de essentie: de precaire toekomst van de Europese idealen. Extreemrechts beoogt de transformatie van de Europese identiteit. Vandaag staat Europa voor modern sociaal beleid waar zelfs rechtse partijen niet aan willen afdoen. De Unie kan bogen op een degelijk beleid rond groene energietransitie. De LGBTQ-gemeenschap krijgt er alle ruimte. De EU blijft aanlokkelijk voor kandidaat-leden die willen ontsnappen aan autocratie en armoede. Zelfs Amerikaanse progressieven zijn jaloers op het Europese gezondheidszorg- en industriebeleid en op de milieuregelgeving. Allemaal verworvenheden die extreemrechts in het vizier heeft.

Feffer meent dat een rechts-extremistische rebellie in Brussel het einde van Europa zou betekenen, het einde van de sociale verzorgingsstaat, van economische solidariteit en van de Europese voortrekkersrol in het klimaatdebat. De oostgrens van Europa, grenzend aan Rusland, lijkt in zijn visie een zone te worden van onstabiele, verdeelde, onsamenhangende ‘natiestaten’, die niet in aanmerking komen voor het EU-lidmaatschap. Zonder een krachtig authentiek links zal rechts blijven pogen de Europese sociale zekerheid uit te kleden. Dat is ook de agenda van extreemrechts in de VS, zo besluit Feffer zijn interessante essay.

Zonder een krachtig authentiek links zal rechts blijven pogen de Europese sociale zekerheid uit te kleden.

De verrechtsing van de traditionele linkse partijen mag dan het aantreden van nieuwe authentiek linkse partijen als de SP in Nederland en de Vlaamse PVDA en zijn Waalse zusterpartij Parti du Travail (PTB) hebben ingeluid⁴, links is hoegenaamd niet opgewassen tegen de verrechtsing van de samenleving en de daarmee gepaard gaande antidemocratische tendenzen. ‘Geen geld voor Hongarije én geen stemrecht meer in EU? Geduld van Europees Parlement met Viktor Orbán is op’, zo bloklettert Rob Heirbaut op de website van de Vlaamse publieke omroep VRT. Het Europees Parlement roept de Europese Commissie op geen Europese subsidies uit te keren aan Hongarije en vraagt de 26 andere EU-lidstaten ook om te bekijken of ze het stemrecht van het land kunnen afnemen, zo klinkt het.

Sabotagetactieken

Maar waarom de weigering van de Hongaarse premier Viktor Orbán om een steunpakket van €50 miljard voor Oekraïne goed te keuren veel kwaad bloed zet, maakt Heirbaut niet duidelijk. De Raad besluit immers met eenparigheid van stemmen. Het is Orbáns goede recht om tegen te stemmen. Al wat hij doet is vragen de gelden niet voor vier jaar ineens uit te keren, maar jaar per jaar.⁵ Heirbaut is doorgaans zeer goed geïnformeerd. Waarom maakt hij dan geen melding van de geheime plannen van de Raad om sabotagetactieken in te zetten tegen Hongarije? Een permanente blokkering van fondsen voor Hongarije zou de financiële markten schrik moeten aanjagen en de Hongaarse munt doen instorten.⁶

Als er al een manier wordt gevonden om Hongarije uit de EU te zetten, dan zouden andere landen kunnen volgen.

Dat de EU als straf voor een tegenstem een plan beraamt om een financiële crisis en bankstormloop uit te lokken in Hongarije, is tekenend voor het democratisch deficit van het Europese project. Gewezen Belgisch minister van Financiën Johan Van Overtveldt (N-VA) gaat in een tweet zelfs zover om te spreken van een open oorlog in de EU. Hij vraagt zich ongegeneerd af of ‘een land als Hongarije behouden [kan] worden als lid van de EU’. Als er al een manier wordt gevonden om Hongarije uit de EU te zetten, dan zouden andere landen kunnen volgen. Het is geen geheim dat de Visegrád-landen⁷ grote problemen hebben met het recente Europese migratiepact.

Bezwijkt de Europese Unie onder tegenstellingen over migratie, milieubeleid, sociale verworvenheden, Oekraïnebeleid of gebrek aan democratie? De toekomst zal het leren.

*****

1 Lookman, Paul, De wereld na Trump en Merkel. Europese rivaliteit, neoliberalisme en het machtsevenwicht, Geopolitiek in context, Koersel, 2021, p. 149.

2 Ibid., p. 150.

3 Ibid., p. 151.

4 Ibid., p. 150.

5 Orbán speculeert erop dat het nieuwe Europese parlement dat na 1 juni aantreedt een ruk naar rechts maakt en elke verdere financiële steun aan Oekraïne verbiedt.

6 Het pikante aan dit bericht is dat het uitlekt op een moment waarop België voorzitter is van de Raad van de Europese Unie en gewezen Belgisch eerste minister Charles Michel voorzitter van de Europese Raad. Of, en in welke mate, de Belgische regering heeft meegewerkt aan de totstandkoming van het sabotageplan is niet bekend.

7 Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije vormen samen de Visegrád-groep. Na de val van de Berlijnse Muur werden ze door de EU met open armen ontvangen. Vandaag zien West-Europese landen ze veelal als sta-in-de-weg.

*****

Dit artikel verscheen eerder op Geopolitiek in context, waar men ook een reactie kan achterlaten.

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier