(deze tekst verscheen vandaag in De Juristenkrant)
De Leuvense armoedespecialist Koen Hermans (Centrum voor Zorgonderzoek en Consultancy LUCAS, KU Leuven) pleit voor de aanstelling van onafhankelijke straatjuristen die kansarmen juridisch ondersteunen. Hij verwijst hierbij naar Nederlandse initiatieven zoals het Bureau Straatjurist in Amsterdam voor mensen die dak- en thuisloos zijn of dreigen te worden. “Alles wat met juridische bijstand te maken heeft is per definitie niet makkelijk toegankelijk voor kwetsbare groepen. Er bestaat voor deze groepen wel veel hulpverlening maar er is hierbij vaak te weinig aandacht voor harde juridische aspecten. Wanneer bijvoorbeeld een OCMW beslist om een leefloon niet toe te kennen of te schorsen dan is hiertegen beroep mogelijk bij de arbeidsrechtbank, maar begin er maar eens aan als dakloze”, aldus Hermans.
Uit eigen onderzoek, waarvan Hermans in november de resultaten bekendmaakte, blijkt dat er in Vlaanderen naar schatting 19.547 personen geen vast dak boven hun hoofd hebben. Het gaat niet enkel om mensen die op straat slapen maar ook om personen in kraakpanden, noodopvang of andere opvanginitiatieven, mensen die uit hun huis dreigen gezet te worden of bij vrienden of familie wonen. 41 procent is jonger dan 30, één op drie is vrouw en ruim één op vier is minderjarig. “In hun boek ‘Schaarste’ tonen econoom Sendhil Mullainathan en psycholoog Eldar Shafir aan dat leven in extreme armoede het functioneren van de hersenen beïnvloedt. Omdat overleven in die situaties het allerbelangrijkste is nemen de betrokkenen voortdurend beslissingen op korte termijn die op lange termijn verkeerd uitvallen. Een typisch voorbeeld is de neiging om steeds meer schulden te maken. Heel dom, maar op dat ogenblik is het een overlevingsstrategie”, aldus Hermans.
“Laagdrempelige en correcte juridische ondersteuning is in deze situaties van wezenlijk belang. In welzijnscentra is er weliswaar vaak ondersteuning van welzijnswerkers, hier en daar heeft een advocaat een wekelijkse zitdag en er zijn ook instanties zoals de Huurdersbond. Als het echter gaat om harde juridische ondersteuning is die hulp in een initiatief als het Amsterdamse Bureau Straatjurist veel beter uitgebouwd”, aldus Hermans. Ook het pro deo-aanbod voldoet vaak niet. “Dan hebben we het over gerechtszaken, maar er is in vele andere situaties ook juridische hulp buiten de rechtbank nodig zoals een dreigende uithuiszetting, beslissingen van het OCMW over een collectieve schuldenregeling, de voogdij over iemand die niet volledig handelingsbekwaam is, problemen met de energieleverancier of simpelweg een brief die men ontvangt van het OCMW in een moeilijk begrijpbare ambtelijke taal”.
Een van de heikele punten voor dak- en thuislozen volgens Hermans is dat ze vaak ambtelijk geschrapt werden en dus niet meer voorkomen in het bevolkingsregister. “Alles staat of valt met het al dan niet hebben van zo’n adres. Zo is dit bijvoorbeeld een voorwaarde om recht te kunnen hebben op een uitkering. In de praktijk zien we dat de toegang tot zo’n adres voor kansarmen niet evident is. Het OCMW kan de betrokkenen een referentie-adres aanbieden, maar dat wordt in de praktijk niet altijd toegekend. Het OCMW is hiertoe door de band wel bereid, maar is afhankelijk van de dienst burgerlijke zaken van de stad die daarover vaak minder enthousiast is”.
In Nederland zijn het lokale overheden van enkele grote steden die een onafhankelijke instantie financieren die kansarmen juridisch ondersteunt. Het vermelde Bureau Straatjurist bijvoorbeeld biedt mensen met een verblijfsvergunning die dakloos, thuisloos of bankslaper (bij vrienden of kennissen) zijn en over onvoldoende inkomen beschikken juridische ondersteuning inzake sociale zekerheidsrecht, beslissingen van sociale voorzieningen, arbeidsconflicten, lichte vergrijpen, discriminatie, gezondheidsrecht, huurbescherming/woonrecht en onterechte of te hoge beslaglegging. Strafrecht, civiel recht, schuldhulp, belastingen en psychosociale hulp vallen buiten het hulpaanbod. De organisatie verwijst hiervoor indien nodig wel door naar andere instanties zoals gespecialiseerde advocaten.
De Leuvense burgemeester Mohamed Ridouani (Vooruit) gaf tijdens een recent debat aan achter de aanstelling van straatjuristen te staan. Hij stelde voor ze onder te brengen in de lokale dienstencentra van de stad. Hermans vindt het een heel goed idee dat ze spreekuren krijgen in deze centra. Het is echter tevens belangrijk dat ze onafhankelijk kunnen fungeren omdat ze ook zullen moeten ingaan tegen beslissingen van de stadsdiensten. “Door de aanstelling van onafhankelijke straatjuristen laat de stad zich uitdagen. Het is de sterkte van de democratie dat je op die manier tegenspraak mogelijk maakt”. Op die manier kunnen straatjuristen ook voluit aan collectieve belangenbehartiging doen. “Als je vijf keer tegen dezelfde lamp loopt dan is dit immers het gevolg van foute procedures”. Het Bureau Straatjurist, is een onderdeel van de Stichting Belangenbehartiging Amsterdamse dak- en thuislozen en poogt eveneens op de besluitvorming te wegen.
Het is volgens Hermans ook belangrijk dat de dienst laagdrempelig, gratis en anoniem kan fungeren. Hij verwijst in dit verband naar de werkwijze van het therapeutisch ondersteunend aanbod dat TEJO op tal van plaatsen in Vlaanderen uitrolde voor jongeren tussen 10 en 20 jaar met psychische problemen. “Deze staatjuristen dienen echter ook outreachend te werken en op straat of andere plaatsen kansarmen opzoeken”. Vaak vinden zij zelf immers de weg niet naar hulpverlenende instanties. Hij verwijst hierbij naar de recent overleden jurist Koen Verhofstadt. Deze hielp tal van kansarmen die hij in Leuven op straat ontmoette. Tijdens een debat eerder dit jaar in Leuven pleitte ook hij voor de inzet van gespecialiseerde juridische equipes. “Organisaties waar armen het woord mogen voeren hebben weliswaar toegang tot bijvoorbeeld arbeidsrechtbanken om vergissingen van het OCMW en andere instanties recht te zetten. Ik moet echter vaststellen dat dat systeem niet werkt. Mensen in armoede hebben niet alleen behoefte aan een wortel, maar ook aan een stok om – als het moet – terug te slaan”, aldus Koen Verhofstadt tijdens dat debat.
LUC VANHEERENTALS
.
