De media in Luxemburg en in het zuidelijke deel van België bieden geen platform aan extremisten en  konden tot dusver daarmee een verschuiving naar rechts voorkomen. In Duitsland ligt dat heel anders. Een pleidooi voor een herbezinning.

Chassepierre is een Waals dorpje aan de Franse grens, de Champagnestreek is vlakbij. De mensen kennen elkaar – ze spreken Frans, sporten samen en gaan misschien naar dezelfde bakker. Op het eerste gezicht is er weinig dat ze scheidt. Maar: sommigen stemmen extreemrechts, anderen op een sociaaldemocratische partij. Hoe dat komt? Vanwege de berichtgeving in de media, zegt politicoloog Léonie de Jonge. Hierover later meer.

Uit enquêtes van de publieke omroep ZDF en opinieonderzoeksbureau Forsa blijkt dat een op de vijf[i] kiezers in Duitsland nu op Alternative für Deutschland zou stemmen. Jarenlang stabiliseerde het aandeel Duitsers dat op deze radicaal-rechtse politieke partij niet acceptabel vond zich op 70 à 75 procent. Nu vindt nog maar 47 procent de AfD niet acceptabel.

Volgens sommige onderzoeken, zoals in het online tijdschrift Radikalisiert und etabliert van de Otto Brenner-stichting uit 2023, is het niet langer alleen maar een uiting van protest. Kiezers blijken het eens te zijn met de xenofobe, anti-Europese standpunten van de AfD en ze willen een andere politieke orde dan de representatieve democratie.

Volgens de ARD-Deutschland-Trend van september 2023 zegt 80 procent van de AfD-aanhangers: “het kan me niet schelen dat de AfD gedeeltelijk als extreemrechts wordt beschouwd, zolang ze maar de juiste onderwerpen aanpakken”.

Opgeschoven

Zelfs binnen de partij is er geen afbakening meer naar extreemrechts. Integendeel, fractievoorzitter Alice Weidel is opgeschoven naar de leider van de extreemrechtse Thüringse AfD, Björn Höcke.

Ook de media tonen steeds minder afstand. Jaarlijks wordt de mensenhater Höcke opnieuw uitgenodigd voor een gemoedelijk ogend zomerinterview door de Mitteldeutsche Rundfunk. Deze keer schokte hij met het nazi-woord “Gleichschaltung” en riep hij op tot uitsluiting van schoolkinderen met een handicap. [Noot van de vertaler: “Gleichschaltung” betekent gelijkschakeling ofwel nazificatie, een Hitler-term uit 1933 om alle sociale, economische, politieke en culturele krachten te onderwerpen aan de nazidictatuur.]

In juni 2023 staart Alice Weidel ons aan vanaf de cover van het tijdschrift Stern. Op de vraag “Verdedigt of bekritiseert u nu de rechtsextremisten in uw partij?”, antwoordt de fractievoorzitter: “Rechtsextremisten? Ik heb ze nog niet kunnen vinden in onze partij”. “Meent u dat nou?” verzuchten de interviewers. En in alle ernst durven ze als laatste vraag te stellen: “Mevrouw Weidel, wilt u zelf kanselier worden?”.

Terwijl het publiek van een veilige afstand in true-crime-stijl griezelt, reageren delen van de mediawereld woedend – althans voor eventjes. Versterken, bagatelliseren en normaliseren zulke vormen van media-aandacht de AfD-partij? Of is het juist moedig om de dreiging onder ogen te zien in plaats van haar te stigmatiseren en te negeren?

Kritiek wordt altijd doodgeslagen met dezelfde argumenten als “We moeten diversiteit en gelijke politieke kansen behouden” (zo verdedigen de publieke omroepen zich) en “We moeten met iedereen praten” (aldus Stern). Moet dat? Het is toch niet omdat een partij democratisch gekozen is dat ze ook de democratische inhoud vertegenwoordigt. “Nee, dat is niet hoe wij als media met de AfD moeten omgaan,” bekritiseerde Spiegel-redacteur Ann-Katrin Müller het Stern-interview.

“Het is geen normale partij, maar een die grotendeels extreemrechts is. Ze wil de democratie ingrijpend veranderen, en niet alleen de partijen en het maatschappelijk middenveld hebben hier een verantwoordelijkheid, maar ook wij als media.”

Denken over sociale media

Deze verantwoordelijkheid komt tot uiting in vorm en effect. In vorm, omdat redacties vrij zijn om te beslissen met wie ze een interview houden en hoe ze het vervolgens presenteren aan het publiek. En qua effect, omdat massamedia in wisselwerking staan met andere kanalen.

Een interview dat slim is opgebouwd en zo de misantropische ideologieën van de partijfunctionarissen, de inhoudelijke incompetentie van de partij of leugens blootlegt (zoals vijandigheid tegenover de wetenschap), is niet veel meer waard als niemand zich ervan bewust is of – en vooral hoe – deze mediaformats binnenkomen bij AfD-sympathisanten.

Op sociale media worden discussies teruggebracht tot een simpele krantenkop. Wat daarvan blijft hangen in de hoofden van mensen: dat is dat AfD-klimaatontkenners serieus in debat mogen treden met klimaatonderzoekers. Dat  gebeurde bij de ZDF-talkshow van Markus Lanz in mei 2023, waarbij Steffen Kotré (AfD-politicus) in gesprek was met klimaatprofessor Mojib Latif.

Dit is een vorm van legitimatie die alleen de massamedia, als traditionele poortwachters van relevante informatie, kunnen bieden. Sociaal psycholoog Pia Lamberty (onderzoekster van samenzweringsideologiën) herinnerde ons er begin augustus 2023 aan in de mediapodcast Quoted: mensen lezen of bekijken een bijdrage niet meer van het begin tot het eind.

“We zien koppen en teasers op sociale media en geloven alleen maar dat we beter geïnformeerd zijn dan vroeger.” En: “Iets wat we herhaaldelijk horen, dat gaan we uiteindelijk geloven.” Zelfs als het feitelijk onjuist of moreel fout is.

Valse balans

Redacties wakkeren dit mechanisme aan door een “valse balans” aan te brengen, bijvoorbeeld door herhaaldelijk de consensus van 99 procent van de virologen of klimaatonderzoekers op een gelijkwaardige manier tegenover de mening van 1 procent te plaatsen en door de extreemrechtse standpunten van minderheden aan het woord te laten.

Zichtbaarheid wordt genormaliseerd. Journalisten overschatten zichzelf enorm als ze geloven dat ze die valse objectiviteit via de dialoog kunnen neutraliseren. Mocht het gezonde verstand niet genoeg zijn, dan kan raadpleging van de mediawetten van de Duitse bondsstaten misschien helpen: omroepprogramma’s hebben niet alleen de plicht om de diversiteit van meningen te respecteren, maar ook de menselijke waardigheid en de democratische basisorde.

Te veel tolerantie voor de intoleranten

Hier doet zich een paradox voor die de filosoof Karl Popper analyseerde in zijn boek The Open Society and its Enemies uit 1945 (De open samenleving en haar vijanden):

“Onbeperkte tolerantie leidt noodzakelijkerwijs tot het verdwijnen van tolerantie. Want als we onbeperkte tolerantie zelfs uitbreiden naar de intoleranten, als we niet bereid zijn om een tolerante sociale orde te verdedigen tegen de aanvallen van intolerantie, dan zullen de toleranten vernietigd worden en de tolerantie met hen.”

In het begin verschuift het discours naar rechts, beetje bij beetje met elk taboe dat in de media wordt doorbroken. Hierachter schuilt economische ruilhandel: “provocatie voor publiciteit”, aldus politiek en communicatieadviseur Johannes Hillje. Populisten krijgen aandacht, de media krijgen clicks. Ophef verkoopt.

Volgens populisme-onderzoekster Paula Diehl begon de verschuiving in het discours in 2010 met het boek Deutschland schafft sich ab van Thilo Sarrazin. In 2018 bracht Alice Weidel haar term “hoofddoekmeisje” in het hart van onze democratie: in het parlement.

AfD-retotiek

En in oktober 2023 verwees CDU-fractieleider Friedrich Merz op de ZDF-televisie naar deze Sarrazin toen hij de gevaren van de politieke islam besprak. In dezelfde maand stond in Der Spiegel een grimmig kijkende bondskanselier Olaf Scholz op de cover met de quote: “We moeten uiteindelijk op grote schaal mensen uitzetten.”

Zulke AfD-retoriek is ook aanwezig in mediaberichten die niet over de AfD zelf gaan. Zo werden populistische termen als “vluchtelingenstroom”, “buitenlandse infiltratie” en “oude partijen” aanvankelijk weergegeven als een citaat (in 2015/16), maar uiteindelijk zonder aanhalingstekens gebruikt. Het was allemaal opzettelijk. De toenmalige AfD-partijvoorzitter Alexander Gauland bevestigde in een interview met de Frankfurter Allgemeine Zeitung in 2018 dat AfD-leden “inderdaad proberen de grens van wat gezegd kan worden te verleggen”.

Het kan ook anders

Een blik in het buitenland laat zien dat het ook anders kan. Mediaprofessionals kunnen zichzelf zeker zien als bewakers van deze grenzen – en zo de verschuiving naar rechts voorkomen. Politicoloog Léonie de Jonge onderzocht dit in haar boek The Success and Failure of Right-Wing Populist Parties in the Benelux Countries uit 2021.

Dat rechtspopulisten in Wallonië en Luxemburg* nog niet tot het parlement zijn doorgedrongen, maar in Vlaanderen de op één na sterkste kracht zijn en in Nederland de sterkste, komt volgens de Jonge niet doordat de mensen daar financieel zekerder, hoger opgeleid of minder racistisch zijn.

Het werkloosheidscijfer in Wallonië was in 2020 zelfs twee keer zo hoog als in Vlaanderen. De houding tegenover immigranten verschilt nauwelijks, net als het vertrouwen in de democratie en de politieke instellingen.

Volgens de analyse van De Jonge is het succes van rechts-radicale partijen vooral te danken aan hoe openlijk de poortwachters van een democratie met ze omgaan. Volgens deze analyse zijn de media en gevestigde partijen voor een aanzienlijk deel verantwoordelijk voor de opkomst in Frankrijk van het Front National en in Nederland voor de PVV van Wilders.

Samen tegen extreemrechts

In Wallonië daarentegen hebben alle omroepen al in de jaren ‘90 een pact ondertekend, het “cordon sanitaire médiatique”: mensen die dicht bij racistische, antidemocratische groepen staan, krijgen geen platform; uitnodigingen voor live-interviews en talkshows zijn taboe.

Na juridische geschillen oordeelde de Belgische Raad van State in 1999 dat publieke omroepen het recht hebben om ondemocratische partijen de toegang te ontzeggen. Commerciële omroepen en de meeste gedrukte media in Wallonië houden zich ook aan deze principes.

Dit betekent niet dat Waalse journalisten nooit met rechtsextremisten praten. Het betekent dat ze alleen geciteerd worden als de citaten in de juiste context geplaatst worden en als de antidemocratische inhoud als zodanig geclassificeerd kan worden. Toespraken van extreemrechtse politici worden bijvoorbeeld niet rechtstreeks uitgezonden, maar samengevat door verslaggevers. Hoewel er geen formele overeenkomst is in de Luxemburgse pers, bestaat er een informele consensus tégen de weergave van racistische en overdreven nationalistische stemmen.

Radicaal democratisch

Léonie de Jonge doceert Europese Politiek en Samenleving aan de Rijksuniversiteit Groningen. Voor haar studie interviewde ze 150 mediaprofessionals. Een Waalse omroep vertelde haar: “Wij journalisten zijn de waakhonden van de democratie. Het is onze taak om te blaffen en – indien nodig – te bijten”. Een ander verklaarde: “Het land moet leefbaar blijven. Dat betekent dat we de radicalen soms links of rechts van ons moeten laten liggen.”

Niet objectief genoeg, te activistisch of gewoon radicaal democratisch? In Duitsland is het niet te laat om van koers te veranderen. Maar het is wel te laat voor een cordon sanitaire médiatique, dit werkt alleen alvorens een sterke rechtse beweging zich heeft kunnen invreten in het politieke systeem.

De AfD bereikte dit in haar begindagen als een one-issuepartij tegen het financiële reddingsfonds voor de euro. Wat er bij de federale verkiezingen van 2013 nog uitzag als een stoffige professorenclub en 4,7 procent van de stemmen kreeg, bewoog zich vanaf 2015 steeds verder naar rechts. De tweede regio-organisatie van de AfD, die van de Midden-Duitse deelstaat Saksen-Anhalt, is onlangs door het Bureau voor de bescherming van de grondwet geclassificeerd als “bewezen rechts-extremistisch”.

En nu?

De richting van de berichtgeving moet veranderen.

Ten eerste, meer aandacht voor de inhoud. Wat betekenen de plannen van de AfD concreet voor het dagelijks leven van haar kiezers? Want zij zouden de grootste slachtoffers worden van het programma van de partij, zoals bleek uit een studie van het Duitse Instituut voor Economisch Onderzoek uit augustus 2023.

Hoewel de AfD een extreem neoliberaal economisch en sociaal beleid voert – ze wil bijvoorbeeld de sociale uitkeringen en het minimumloon verlagen – stemt een bovengemiddeld aantal werknemers en werklozen op de AfD.

Ten tweede: meer rode lijnen en Waalse vooruitziendheid. Antidemocraten hebben geen recht op zendtijd.

Er zit beweging in. In 2022 verschenen AfD-leden slechts twee keer in vijf verschillende talkshows, volgens een onderzoek van de bedrijfstakdienst Meedia.

In 2018/19 daarentegen nam AfD-erevoorzitter Alexander Gauland zelf plaats in het ZDF-zomerinterview en verschillende talkshows nadat hij “Hitler en de nazi’s” had beschreven als niet meer dan een “vogelpoep” in de geschiedenis van Duitsland. Slechts één redactie, ‘Hart aber fair’, verbande hem uit het programma. De reden: “Iedereen die de misdaden van het nationaalsocialisme relativeert, kan niet onze gast zijn.”

Uiteindelijk bestaat een democratie niet alleen uit politieke vertegenwoordigers en meningen, maar ook uit waarden en mensenrechten die we als samenleving hebben afgesproken. Veel Amerikaanse journalisten zeiden na de verkiezingsoverwinning van Donald Trump dat ze zich dit veel te laat hadden gerealiseerd.

[i]21% was het cijfer begin januari 2024. Nadien is AfD iets gezakt, mogelijk onder invloed van de al maanden durende massale straatprotesten in Duitse steden zijn. De website Statista geeft het verloop van recente peilingen weer in een dynamische grafiek.

Deze tekst verscheen op GoodImpact. Vertaling: Rein van Gisteren.