De burgeroorlog in Soedan is nu al tien maanden aan de gang, sinds het conflict escaleerde tussen de Soedanese strijdkrachten en de Rapid Support Forces, een machtige paramilitaire groepering. De gevechten tussen de twee vleugels van het Soedanese veiligheidsapparaat verspreidden zich snel buiten de hoofdstad Khartoem.
Recent hebben de Soedanese strijdkrachten verschillende tegenslagen moeten slikken. Al maanden proberen legereenheden met grote moeite de greep van de Rapid Support Forces op de hoofdstad te breken. De paramilitairen en bevriende milities hebben ook het grootste deel van Darfoer en gebieden van de deelstaat Zuid-Kordofan in het westen van het land onder de voet gelopen.
En sinds december zijn colonnes van de Rapid Support Forces opgeschoven naar Centraal- en Oost-Soedan, nadat de verdedigingslinie in Wad Medani, een van de grootste steden van het land, overrompeld werd. Het was een historische vernedering voor de Soedanese strijdkrachten.
Dat Mohamed Hamdan Dagalo ‘Hemedti’, de nummer 1 van de Rapid Support Forces, de nieuwe sterke man van Soedan wordt, is een duidelijk een mogelijkheid in de ogen van veel politici in de regio.
Dat komt voor een groot deel omdat de Rapid Support Forces beter presteren dan verwacht. Zowel de logistiek over enorme afstanden, lokale commandanten die hun tegenstanders tactisch te slim af zijn en de steun van de Emiraten via buurland Tsjaad hebben daar een rol gespeeld. Maar de ondermaatse prestaties van het Soedanese leger, zowel militair als politiek, speelt een minstens even grote rol.
Ik heb de turbulente politieke transitie in Soedan bestudeerd, van oorlog naar vrede, en terug naar de huidige crisis. In een recent artikel beschrijf ik de strategieën van de Soedanese strijdkrachten in reactie op revoluties en democratiseringspogingen, zowel vandaag als in eerdere transities.
Mijn conclusie is dat de eens zo machtige Soedanese strijdkrachten zowel militair als politiek fouten hebben gemaakt, die de kans vergroten op hun desintegratie en de ineenstorting van de Soedanese staat. De aanhoudende burgeroorlog kan de aanleiding tot deze implosie zijn, maar is niet de onderliggende oorzaak.
Complexe instelling
De Soedanese strijdkrachten zijn een complexe instelling, niet gewoon een amalgaam van karikaturale generaals die zich enkel bezighouden met hun persoonlijke belangen of etnische agenda‘s. De instelling zelf is ouder dan het onafhankelijke Soedan en heeft altijd haar autonomie ten opzichte van de staat en de samenleving bewaakt. Het leger heeft een eigen geschiedenis, bedrijfsethos en belangen op lange termijn die verder gaan dan die van individuele commandanten of belangengroepen. Die nadruk op autonomie en de inspanningen om wat zij beschouwen als hun legitieme institutionele voorrechten te beschermen, hebben de concurrentie met de andere veiligheidsinstellingen in Soedan aangewakkerd, waaronder de inlichtingendiensten en paramilitaire milities.
Officieel hebben die instellingen tot doel om de Soedanese soevereiniteit en de grondwet te verdedigen. Maar in de praktijk was er naast samenwerking ook altijd intense rivaliteit, en die werd vaak aangewakkerd door de politieke heersers in het land.
De intentie om de Soedanese strijdkrachten opnieuw de toppositie in het veiligheidsapparaat te geven, na de instorting van het vorige regime in 2019, helpt verklaren waarom er in april vorig jaar oorlog uitbrak met de Rapid Support Forces.
Het Soedanese leger had al drie burgerregeringen omvergeworpen voordat ze in oktober 2021 hun meest recente staatsgreep lanceerden. De eerste keer was in 1958, op verzoek van de toenmalige premier. De tweede was in 1969, in de hoop samen met de Soedanese Communistische Partij het socialisme op te bouwen. De derde volgde in 1989, in samenwerking met islamistische revolutionairen.
De omstandigheden rond die staatsgrepen waren telkens anders, net zoals de mate van steun binnen het leger zelf. Maar elke keer werd een officier van de Soedanese strijdkrachten president.
De geschiedenis herhaalt zich
Op de consolidatie van elk regime volgde de teleurstelling, naarmate de militaire sterke man de kameraden begon te wantrouwen die hem aan de macht hadden gebracht. Andere veiligheidsinstellingen kregen meer bevoegdheden, en dat voedde de fixatie van legerofficieren op de concurrentie nog meer.
Dat is ook precies wat er gebeurde in de laatste jaren van het militair-islamistische regime dat Soedan regeerde van 1989 tot 2019. Omar Al-Bashir cultiveerde zijn imago van de soldaat-president door uren met zijn kameraden in het leger door te brengen in de mess en door exuberante uitgaven goed te keuren voor het hoofdkwartier van het leger.
Maar intussen waren de staat en het leger verzwakt na de onafhankelijkheid van Zuid-Soedan in 2011. Een groot deel van de bevolking wijt het verlies van een derde van het grondgebied aan het falende beleid van de militair-islamistische regering op het vlak van diversiteit en economie.
Daardoor werd Al-Bashir voor zijn voortbestaan als staatshoofd steeds afhankelijker van de Nationale Inlichtingen- en Veiligheidsdienst en door de strijd geharde milities die omgedoopt werden tot Rapid Support Forces. Al-Bashir versterkte de inlichtingendienst en de Rapid Support Forces om een tegenwicht te bieden voor de Soedanese strijdkrachten. Zo wilde hij ook een staatsgreep of een alliantie tussen het leger en de opnieuw opkomende civiele oppositie te voorkomen.
Op vraag van de president namen de Rapid Support Forces deel aan de oorlog in Jemen en namen ze de controle over een groot deel van de lucratieve Soedanese goudexport over. Die vulde niet alleen de koffers van de Rapid Support Forces, maar bezorgde Hemedti ook een internationaal netwerk van onschatbare waarde.
Als reactie daarop stippelden de Soedanese strijdkrachten steeds meer hun eigen koers uit. Ze schakelden in hoog tempo over naar commerciële industrieën, waaronder de vleesverwerking, telecom en sesamproductie. Dat verrijkte de commandanten persoonlijk en gaf het leger extra financiën te midden van de toenemende concurrentie met andere veiligheidsdiensten.
Tijdens revolutie van 2019, die door burgers werd ingezet, lieten de Soedanese strijdkrachten Al-Bashir als opperbevelhebber in de steek en koezen ze Abdelfatah El-Burhan als volgende leider. Voor een groot deel van het officierskorps was het van cruciaal belang dat de nieuwe leider geen islamist was. Het islamisme werd gezien als politiek giftig na een decennium van economische crisis en corruptieschandalen. Het was ook van cruciaal belang dat Burhan geen charismatische generaal was met bevoorrechte banden met andere instellingen of politieke partijen. Maar het liep niet volgens plan.
Misrekeningen
Burhan leek zwak genoeg om hem afhankelijk te houden van de hoge pieten in de Soedanese strijdkrachten. Maar hij slaagde er niet in om het leger te positioneren als een onmisbare partner voor civiele politici en de demonstranten, en hen op te stellen tegen de Rapid Support Forces. Dat zou het leger als de belangrijkste veiligheidsinstelling in Soedan hebben bevestigd, en had het land op een steviger spoor richting een door burgers gedomineerde politiek kunnen zetten.
In de plaats daarvan zette Burhan echter de staatsgreep van oktober 2021 in gang tegen de burgerlijk-militaire overgangsregering die hij diende. Hij had gehoopt zo de dominantie van de Soedanese strijdkrachten over de Rapid Support Forces te verzekeren, of met een afgeslankt kabinet van vertrouwde burgerlijke partners verder te kunnen en doeltreffender te regeren.
Maar het draaide helemaal anders uit. Sinds het uitbreken van de burgeroorlog heeft Burhan die onsamenhangende militaire strategie en diplomatieke tactieken voortgezet, met rampzalige gevolgen.
Omdat de situatie op het slagveld zo nijpend is en er geen buitenlandse macht bereid blijkt zich aan zijn zijde te scharen, hebben de Soedanese strijdkrachten opnieuw toenadering gezocht tot de islamistische netwerken rond de voormalige ministers Ali Karti en Usama Abdallah. Zij hebben het geld en de gemotiveerde infanterie, en ze beschikken over organisatietalent. Maar die samenwerking brengt hoge kosten met zich mee.
Velen in het leger, waaronder Burhan zelf, wantrouwen de Islamitische Beweging en hebben gemengde gevoelens over de decennialange samenwerking met de islamisten tijdens het vorige regime. En dezelfde sentimenten leven bij de islamisten. Bovendien is de toenadering tussen de Soedanese strijdkrachten en de islamitische beweging en andere hardliners niet alleen een gruwel voor de burgerpartijen in Soedan. Ze schaadt ook de pogingen van Burhan om het leger af te schilderen als de belichaming van de Soedanese staat en het gematigde nationalisme.
Het contrast met Hemedti is groot. Hij is met succes door Oost-Afrika gereisd en heeft een “routekaart” voor vrede opgesteld met voormalig premier Hamdok en andere burgers.
De Soedanese strijdkrachten hadden erop gegokt dat Burhan hen een uitweg zou bieden uit de tegenstellingen uit het verleden. Maar het lijkt er eerder op dat de keuze voor Burhan Soedan naar de rand van de afgrond is heeft gebracht. En het leger dreigt meegezogen te worden.
Deze analyse is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.
Steun voor een nieuwe website
We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.
