Kun je ons eerst iets vertellen over het parcours dat je als vredesmilitant hebt afgelegd?

Ik ben christen-protestant van afkomst en behoor tot de generatie van na de Tweede Wereldoorlog. Ik liep school in het officieel Franstalig onderwijs (de enige Nederlandstalige school in de buurt was katholiek).

Daarna ging ik naar de Vrije Universiteit Brussel (VUB) die pas in 1969 werd opgericht. Dat was voor mij een zeer belangrijk moment, want zo kwam ik later terecht in de sociale sector voor de studenten en kon ik deelnemen aan de ontwikkeling van de Cercle d’Information et de Réflection sur le Service Civil et Coopération au Développement van de ULB en de VUB (CISCOD – Kring voor Informatie en Reflectie over Burgerdienst en Ontwikkelingssamenwerking).

De CISCOD informeerde studenten over alternatieve mogelijkheden voor de legerdienst, hetzij in het kader van ontwikkelingssamenwerking, hetzij door burgerdienst als gewetensbezwaarde.

Actie in Turijn, 9 december 2023. Foto: wri-irg.org

Daarnaast organiseerde de CISCOD ook conferenties over internationale actuele thema’s. Ik was van toen af tevens actief in de Cercle du Libre Examen de l’ULB en de Studiekring Vrij Onderzoek en begon een almaar grotere rol te spelen in de relaties tussen Franstaligen en Nederlandstaligen binnen de vredesbeweging.

Al vanaf mijn 16e heb ik gekozen voor pacifisme met mijn deelname aan de vergaderingen van de jongeren van de protestantse kerk. Als christen-protestant kon ik mezelf er niet toe brengen om me te gaan trainen in het doodschieten van andere mensen.

Van de dominee hoorde ik over de Wet Gewetensbezwaren militaire dienst en over de burgerdienst die in 1964 werd goedgekeurd. Samen met zijn zoon ben ik toen naar het ministerie van Binnenlandse Zaken gegaan om informatie in te winnen en later hebben we de volledige tekst gelezen in het Belgisch Staatsblad.

Vervolgens kwam ik in contact met Jean Van Lierde, een Bosvoordenaar en pacifist zoals ik, die me maar al te graag informatie bezorgde over gewetensbezwaren en burgerdienst, die stilaan mogelijk werd.

Jean Van Lierde kreeg financiële steun van baron Antoine Allard, voorzitter van Oxfam-België, en samen met Paul Carette, priester in Charleroi en erfgenaam van textielindustriëlen, richtten zij in Elsene het Vredeshuis op. Ze besloten een permanentie voor tweetalige informatie over de burgerdienst te openen.

Foto: ifor.org

Dat is het eerste project waarin ik mij geëngageerd heb. Het project is zeer snel geëvolueerd en heeft uiteindelijk geleid tot een grotere professionalisering van ons werk en de oprichting van twee vzw’s: de Service civil de la Jeunesse en de Burgerdienst voor de Jeugd.

Het is ook vanuit die Burgerdienst voor de Jeugd dat ik heb meegewerkt aan de Internationale van Oorlogtegenstanders (IOT), de Vlaamse afdeling van de War Resisters International (WRI).

Het Vredeshuis diende enkele jaren als zetel van de War Resisters International en de International Fellowship of Reconciliation (IFOR). Het is tevens de zetel van de Franstalige beweging Agir pour la Paix en zijn Nederlandstalige tegenhanger Vredesactie (die verhuisd is naar Antwerpen), beide ontstaan uit de fusie van de Belgische (Franstalige en Nederlandstalige) afdelingen van de WRI en Ifor.

Hoe heeft de Nederlandstalige vredesbeweging zich na de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld?

De IOT ontstond in de jaren 1970 op initiatief van de Nederlandstalige Belgische leden van de WRI en diverse lokale vredescomités, en met medewerking van het tijdschrift Protest (de volledige collectie kan geconsulteerd worden in de archieven van Amsab in Gent)

Naast de IOT was er nog de Belgische Unie voor de Verdediging van de Vrede (BUVV), die dicht bij de Communistische Partij stond en lid was van de Wereldvredesraad. Er waren meningsverschillen met die organisatie, in het bijzonder over het verbod op gewetensbezwaren in de Oostbloklanden en hun afhankelijkheid van het Sovjetbeleid

Maar weinigen weten dat Lenin in 1919, na de Oktoberrevolutie, op uitdrukkelijke vraag van Tolstoï’s vrienden een decreet van de Commissarissen van het Volk heeft gepubliceerd, dat het recht op gewetensbezwaren erkende. Toen Stalin in 1929 aan de macht kwam, trok hij het decreet meteen in.

Daarnaast was er de belangrijke beweging Pax Christi, die in Vlaanderen behoort tot de katholieke zuil. Maar we moeten ook de rol benadrukken van de derdewereldbeweging met de oprichting van de Oxfam Wereldwinkels.

Bij deze organisaties vond je veel gewetensbezwaarden die burgerdienst deden. Zij hebben een essentiële rol gespeeld in de mobilisaties en acties voor vrede en maakten deel uit van het geheel van alternatieve of protestbewegingen van die tijd. Vandaag is de BUVV overgegaan in de vereniging Vrede vzw, met linkse inslag maar onafhankelijk van elke partij.

Foto: vrede.be/Soetkin Van Muylem

Ook de IOT is veranderd van naam en heet nu Forum voor Vredesactie. Het woord Forum was indertijd een doelbewuste keuze: het was de naam van een protestorganisatie in Tsjechoslowakije tijdens de geweldloze revolutie van 1989, waarvan personaliteiten als Vàclav Havel en Alexander Dubcek de initiatiefnemers waren. Voortaan heette ze gewoon Vredesactie.

Van recentere datum is de pacifistische en tweetalige organisatie Intal die dicht bij de PVDA-PTB aanleunt en zich de voorbije jaren heeft ontwikkeld.

Diverse gebeurtenissen hebben de geschiedenis van de vredesbeweging gemarkeerd en bijgedragen tot haar ontwikkeling in Vlaanderen. Eerst en vooral was er het Plan VDB (naar toenmalig minister van Defensie Paul Van Den Boeynants) in 1973, dat het uitstel van de legerdienst om studieredenen wilde afschaffen, heel het regeringsbeleid een zeer uitgebreide definitie van het begrip “verdediging van het grondgebied” wou opleggen en de coördinatie van het bestuur toekende aan het ministerie van Defensie.

Vervolgens in 1974-75 lokte de aanschaf van de F16-vliegtuigen voor de Belgische Defensie hevige reacties uit: een protestbetoging tegen die enorme militaire uitgave (30 miljard Belgische frank).

Screenshot: agirpourlapaix.be

Die telde bijna 15.000 deelnemers. Die grote gevoeligheid van de maatschappij en de belangrijke mobilisatie van Vlaamse jongeren voor thema’s als veiligheid en defensie, maar ook de plaats van België in de NAVO, hadden een aanzienlijke impact op de evolutie van de vredesbeweging in Vlaanderen.

Zo ontstond in 1975 een medewerkingsplatform tussen de verschillende groepen onder de naam Overlegcentrum voor de Vrede (OCV), met Robert De Gendt van het ACW als voorzitter.

In de jaren 1979-81 werd een organisatieplatform opgericht om een grote mobilisatie op de been te brengen tegen de plaatsing van kruisraketten Pershing II, het Vlaams Aktie Komité tegen atoomwapens (VAKA).

Tegen alle verwachtingen in (ook de onze) kende de eerste anti-rakettenbetoging in 1981 een gigantisch succes (75.000 deelnemers). Er ontstond een enorme vloedgolf, zo voelden wij dat althans aan. De Socialistische Partij onder voorzitter Karel Van Miert en de Vlaamse Groenen steunden de beweging.

In tegenstelling tot vorige acties leverde die betoging een positief resultaat op. Dankzij de ondertekening van een internationaal verdrag over de ontwikkeling van atoomwapens zijn die kruisraketten er nooit gekomen[1].

Waarnemers noemden het grote aantal Nederlandstalige deelnemers aan verschillende acties en betogingen opvallend. Hoe verklaar je dat?

De betrekkingen tussen de Vlaamse bevolking en het leger waren lange tijd ronduit slecht. Zelfs voor het ontstaan van België, in 1798, toen ons grondgebied nog bezet werd door Frankrijk, lokte de verplichte militaire dienst zeer heftige en gewelddadige reacties uit bij de Vlaamse boerenbevolking.

Zij waren de dienstplicht vijandig gezind omdat die zoveel jonge werkkrachten wegtrok van de boerderij. De afkeer van het katholieke Vlaanderen voor de Franse revolutionaire ideeën dreef dat antagonisme nog meer op de spits.

Het thema van de dienstplicht zou heel de 19de eeuw prominent aanwezig blijven en dat had te maken met het systeem van de loting. Rijken konden hun dienstplicht bij de lottrekking afkopen van een arme die dan in hun plaats naar het leger trok.[2]

Die bloedwet, la loi du sang, was erg controversieel in België, en de socialistische beweging stelde die aan de kaak. Vergeet bovendien niet dat in het leger en de openbare administratie het Frans destijds de dominante taal was.

In 1859 besloot België om rond Antwerpen enorme versterkingen aan te leggen, wat talrijke onteigeningen inhield en de doodsteek was voor tal van dorpen. Dat leidde tot de oprichting van de separatistische, antiroyalistische en antimilitaire Meeting-partij, die een tijdlang de meeste verkozenen had in de gemeenteraad van Antwerpen en er zelfs in geslaagd was bijna 200.000 betogers op te trommelen!

Na de Eerste Wereldoorlog kwam de beweging van voormalige strijders tegen de oorlog, de Vlaamse Oudstrijdersbond (VOS) op. Haar leden protesteerden tegen het feit dat de Vlamingen vaker in de eerste linies werden gestuurd en hun bevelen kregen van Franstalige officieren.

Slogan op de vier muren van de IJzertoren. Foto: jewaserbij.wo1.be

Die bond telde in 1920 bijna 95.000 leden. Dankzij hen prijkt op de IJzertoren de vermelding “Nooit meer oorlog” ook in het Frans.

De beweging bestond uit twee stromingen: het pacifisme en het Vlaams nationalisme. Tijdens het interbellum[3] leidden de vele weigeringen in Vlaanderen om de dienstplicht te vervullen tot heel wat processen. Een van die dienstweigeraars was de Vlaams-nationalist Bert Fermont, die uiteindelijk in de gevangenis stierf aan tuberculose.

Die vreemde en eigenaardige mengeling van pacifisten en nationalisten (waarvan sommigen later collaborateurs werden, onder andere Vlaamse SS-strijders die gingen vechten aan het Oostfront) liep uiteindelijk uit op een totale breuk tussen de twee stromingen in de beweging.

Minder bekend is dat de politieke en progressieve beweging van priester en parlementslid Adolf Daens, die was ingeplant in bepaalde Vlaamse regio’s, in het bijzonder in Aalst, ook antimilitaristisch was. De verwerping van het leger om zeer diverse redenen heeft dus diepe wortels in Vlaanderen.

Je hebt je heel erg geëngageerd in de actie voor vrede en ontwapening in Europa …

Ja, ik heb de kans gekregen om regelmatig nieuwe contacten te leggen in het kader van initiatieven in verband met de Helsinki-Akkoorden van 1975, die waren voortgekomen uit de eerste Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa[4]. Die Akkoorden “erkennen de onschendbaarheid van de Europese grenzen, en verwerpen elke vorm van geweld en elke inmenging in de binnenlandse aangelegenheden”.

Zo heb ik op een internationale ontmoeting in Warschau in 1976 gepleit voor het recht op gewetensbezwaren tegen de dienstplicht. Voordien had ik aan de ingang van de zaal pamfletten uitgedeeld met de tekst van het decreet van Lenin van 1919 in het Russisch.

De afgevaardigden van de Sovjet-Unie waren daar furieus over en spraken van primair antisovjetisme. De leden van de Hongaarse delegatie daarentegen lieten zich niet doen en betuigden hun steun. Dankzij ons werd het recht op gewetensbezwaren opgenomen in de conclusies van de conferentie!

Een jaar later ben ik tijdens een nieuwe conferentie in Warschau in contact gekomen met vakbondsmilitanten van de Poolse vakbond Solidarnosc. Die ontmoeting hadden wij te danken aan de Helsinki-akkoorden en voor mij was de ervaring van die periode van détente heel bijzonder.

Ook kenmerkend voor die periode was de geleidelijke progressieve evolutie ten voordele van de mensenrechten in Oost-Europa, onder andere met Andrej Sacharov in de Sovjet-Unie en vervolgens het beleid van Mikhail Gorbatsjov (de laatste president van de Sovjet-Unie).

Die laatste schreef in zijn boek over de perestroika (Russisch voor hervormingen) dat we moeten evolueren naar een maatschappij die gebaseerd is op het principe van geweldloze relaties … Dat was helemaal nieuw voor de Sovjetcultuur, die veeleer berustte op gewapende strijd en heroïsme.

De Baltische staten en andere landen in de Sovjet-Russische invloedssfeer werden later lid van de Europese Unie, en ik was van mening dat ook Rusland vroeg of laat zou toetreden tot een soort “gemeenschappelijk Europees huis”, zoals Gorbatsjov overigens had gezegd.

Voor ons was dat ook een reële mogelijkheid: misschien niet een toetreding van de Sovjet-Unie tot de Europese Unie maar in elk geval een breder systeem dat de economische en politieke relaties binnen Europa kon harmoniseren. Er waren heel wat mensen aan beide kanten die onze hoop deelden en dachten dat dit werkelijkheid zou worden.

De verandering in de geopolitiek heeft er anders over beslist: het Warschaupact werd opgedoekt, maar de NAVO niet. En we weten allemaal hoe dat verhaal is afgelopen: met de Russische inval in Oekraïne …

Het wantrouwen van weleer is aan beide kanten terug. Sommige grote en machtige staten willen internationaal domineren en het eigen nationaal belang laten primeren op alles. We krijgen dus opnieuw te maken met de geopolitiek van de groten – de VS, Rusland en China – die streven naar de grootst mogelijke economische voordelen.

Hoe beoordeel jij de huidige situatie na de invasie van Oekraïne?

We zijn weer beland in een situatie van dramatische confrontatie met een verdeelde vredesbeweging, ook in Vlaanderen. Bijna niemand had rekening gehouden met een mogelijke Russische invasie en ze wordt dan ook breed veroordeeld.

Maar er zijn ook kritische stemmen, zoals professor Tom Sauer, die overigens in de raad van bestuur van Pax Christi Vlaanderen zit en in zijn analyse afstand neemt van de oorlogspropaganda. Die vereniging organiseert net als Vrede activiteiten met onder andere interessante conferenties over dit conflict.

Die twee bewegingen roepen beide partijen op om een einde te maken aan de oorlog. Maar de situatie is uiteraard veel complexer, doordat Rusland immers met zijn invasie van een deel van het Oekraïense grondgebied het internationale recht heeft geschonden.

In het Vlaamse politieke landschap doen de progressieve regeringsleden (van Groen en Vooruit) er het zwijgen toe en zijn ze zeer solidair met de regering, wier standpunt bepaald wordt door de politieke aanpak van de NAVO … waarvan België lid is.

Wij hopen dat de verkozenen de opvang van Russische gewetensbezwaarden zullen aankaarten in het parlement, zodat zij asielrecht en tijdelijke bescherming kunnen krijgen in ons land en in de EU.

Het is wel frappant hoe de propaganda is geëvolueerd, zowel aan Russische kant – met uitlatingen als “de Oekraïeners zijn nazi’s” – als bij Volodymyr Zelensky.

Ik stel vast dat Oekraïne geen enkele dissidentie of uitspraken van de nochtans weinig talrijke Oekraïense pacifisten duldt. Zo kreeg onze vriend Youri Sheliansko, gewetensbezwaarde en onderzoeksjurist aan de rechtsfaculteit van Kiev, huisarrest en werden zijn computer en gsm in beslag genomen om verdere actie te beletten.

Hij kreeg onlangs de Sean MacBride Peace Prize van het Internationaal Bureau voor de Vrede voor zijn engagement. Enkele dagen later werd hij ontslagen. Hij is een radicale pacifist (dat wil zeggen iemand die elke vorm van oorlog afwijst, in tegenstelling tot andere pacifisten die vinden dat oorlog onder bepaalde omstandigheden noodzakelijk is, nvdr.) die vrede wil bewerkstelligen door onderhandeling, wat ingaat tegen het officiële discours in Oekraïne en de anti-Russische propaganda. In Oekraïne werd overigens het recht op gewetensbezwaren dat sinds de onafhankelijkheid in 1991 bestond, afgeschaft.

In Rusland daarentegen is dat niet gebeurd. Deze wet is er nog altijd van toepassing. Weinigen weten dat maar Russische jongeren kunnen burgerdienst doen, bijvoorbeeld in ziekenhuizen.

Het spreekt voor zich dat de jongeren die gewetensbezwaren hebben tevens vaak militanten zijn van de anti-oorlogsbeweging of gekant zijn tegen elke “speciale operatie”. Het gaat dus om jongeren die uitgesloten worden uit de maatschappij.

De Russische vereniging van gewetensbezwaarden staat nu op de lijst van “buitenlandse agenten”, haar leden kunnen dus niet meer openlijk optreden in Rusland. Hun activiteiten worden deels vanuit het buitenland georganiseerd door Russische gewetensbezwaarden die hun land zijn kunnen ontvluchten.

Hetzelfde geldt voor de Vereniging van moeders van soldaten, opgericht tijdens de oorlog in Afghanistan. Die moeders van zonen die in deze oorlog gesneuveld waren of gehandicapt raakten, zijn goed georganiseerd. De moeder heeft in Rusland een symbolische status, die haar veel invloed geeft.

Ons Europees Bureau van Gewetensbezwaarden had zelfs een tiental jaren geleden een ontmoeting georganiseerd op de zetel van hun vereniging in Sint-Petersburg waar vrije meningsuiting in grote mate gegarandeerd was.

Tal van militante verenigingen voor gewetensbezwaren zijn buiten de maatschappij gezet. Er lopen talrijke processen waarin beklaagden lange gevangenisstraffen riskeren voor hun verzet tegen de oorlog.

Meer dan 300.000 Russische jongeren zijn hun land ontvlucht om te ontsnappen aan de dienstplicht, vooral naar Georgië en enkele andere aangrenzende landen. De Europese grenzen daarentegen zijn voor hen gesloten.

Vlaggen van de lidstaten van de OVSE (Engels OSCE). Foto: OSCE/Mikhail Evstafiev

Er zijn ongeveer 3.000 Oekraïense gewetensbezwaarden gevlucht, vooral naar Moldavië. Ook uit Wit-Rusland zijn jongeren weggetrokken naar de Baltische landen, maar wegens het anti-Russische nationalisme in die landen worden ze daar slecht ontvangen.

Zorgwekkend op dit ogenblik is dat de EU het asielrecht voor gewetensbezwaarden niet erkent, ook niet voor Russische jongeren die op het ogenblik van de invasie studeerden in een lidstaat van de EU. Daarvoor bestaan geen algemene ministeriële richtlijnen, ook niet in België.

De ambtenaren behandelen elke aanvraag individueel, wat in schril contrast staat met de behandeling van de dossiers van Oekraïense vluchtelingen voor wie een Europees akkoord bestaat. Het Europees Bureau voor Gewetensbezwaren werkt daarover samen met andere internationale verenigingen.

Het Europees Parlement heeft een resolutie goedgekeurd die bescherming en recht op asiel eist voor oorlogstegenstanders uit Rusland of Wit-Rusland. Wij hebben een gelijksoortige petitie gelanceerd die al bijna 50.000 keer is ondertekend en die we hebben afgegeven aan de voorzitter van de Europese Raad en aan de Europese Commissie.

Wij hebben als antwoord enkel twee bevestigingen van ontvangst gekregen. In Frankrijk daarentegen bestaan er sinds juli 2023 richtlijnen voor de toekenning van asiel aan Russen die kunnen bewijzen dat ze zich verzetten tegen de oorlog.

Sam Biesemans. Foto: sarastampa.wordpress.com

In Oekraïne heeft Volodymyr Zelensky de Europese landen gevraagd dienstplichtige jongeren terug te sturen. Polen begint dat nu te doen, terwijl Hongarije heeft besloten er geen gevolg aan te geven.

De Russisch sprekende minderheden in de landen die vroeger deel uitmaakten van de Sovjet-Unie, zoals de Baltische landen of Oekraïne, vormen een belangrijk probleem. In Letland bijvoorbeeld woont 30 procent Russisch sprekenden. Hun taal is er verboden in de openbare administratie en er is geen Russischtalig onderwijs meer (behalve als cursus ‘vreemde taal’).

De Russisch sprekenden worden er beschouwd als indringers die ten tijde van de Sovjet-Unie hun land zijn komen koloniseren. Elk Russisch cultureel leven is er verboden. Ze moeten zich assimileren en volwaardige Letten worden, zo niet ‘daar is de deur’.

Mij lijkt het dat men op diplomatiek vlak niet weet hoe dit conflict kan gestopt worden en waar men naartoe wil. Temeer daar een eventuele Oekraïense toetreding tot de EU niet eenvoudig zal zijn, behalve in het kader van een EU met verschillende snelheden.

Bovendien denk ik dat de Russische vrees ten aanzien van de door de VS gedomineerde NAVO reëel is. Zullen de veroverde gebieden bij een staakt-het-vuren Russisch blijven? Dat kan ik mij moeilijk voorstellen. En wat met de Krim? Hoe kunnen de oorlogvoerende partijen met elkaar praten en samenwerken? Niet in het kader van de VN, lijkt me.

Een betere optie zou de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), met basis in Wenen, zijn. Zou ze kunnen geherwaardeerd worden als forum voor de onderhandeling van een vredesakkoord? Hoe zal het buitenlandbeleid van de VS evolueren zodat een uitweg uit het conflict mogelijk wordt?

Het artikel Antimilitarisme et objection de conscience, une autre tradition flamande werd overgenomen van het tijdschrift Revue Politique en vertaald door Marina Mommerency. Sam Biesemans is vicevoorzitter van het Europees Bureau voor Gewetensbezwaren. Jean-Paul Gailly is lid van de collectieve redactie van het tijdschrift Politique – Revue Belge d’Analyse et de Débat. , dat viermaal per jaar wordt gepubliceerd over onderwerpen waar progressief Franstalig België mee begaan is. Je kan je hier abonneren.

Note:

[1]   Dat klopt niet helemaal. De kruisraketten van de VS werden wel gestationeerd in de luchtmachtbasis van Florennes maar werden daarna vrij snel weer verwijderd onder druk van de publieke opinie.

[2]   Ingevoerd door het Franse bewind in 1798 werden alle jonge mannen vanaf 18 jaar verplicht deel te nemen aan een lottrekking die bepaalde of men al dan niet legerdienst moest vervullen. Rijken verkochten hun lottrekking door aan arme vrijgelote boerenjongens, die in hun plaats opnieuw deelnamen aan de loting. Het boek De Loteling van Hendrik Conscience (1850) gaat daarover en werd verfilmd in 1974.

[3]   De periode 1918-1939 tussen beide Wereldoorlogen.

[4]   De CVSE werd in 1975 omgevormd tot de huidige Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europe (OVSE)

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier