Amy Goodman: Onze gast vandaag is een voormalige Amerikaanse diplomaat en de laatste VS-ambassadeur in de voormalige Sovjet-Unie. Samen met hem gaan we dieper in op de achtergrond van de crisis. Jack Matlock was ambassadeur van 1987 tot 1991. Hij werkte voor het eerst op de VS-ambassade in Moskou in het begin van de jaren 1960 en beleefde daar de Cubaanse rakettencrisis van 1962.

Matlock heeft uitvoerig geschreven over de Amerikaans-Russische betrekkingen, onder andere in zijn boeken Reagan and Gorbachev: How the Cold War Ended en Superpower Illusions: How Myths and False Ideologies Led America Astray.

“Grootste strategische blunder”

In zijn meest recente artikel I was there: NATO and the origins of the Ukraine crisis heeft Matlock het over zijn getuigenis voor de Commissie Buitenlandse Betrekkingen van de Senaat een kwarteeuw geleden en de mogelijke uitbreiding van de NAVO. Hij zei toen:

“Ik vind de aanbeveling van de regering om nu nieuwe leden op te nemen in de NAVO ondoordacht. Als het door de Senaat wordt goedgekeurd, gaat dit wellicht de geschiedenis in als de grootste strategische blunder sinds het einde van de Koude Oorlog. In plaats van de veiligheid van de VS, zijn bondgenoten en de landen die willen toetreden tot de Alliantie te verbeteren, zou het wel eens een reeks gebeurtenissen in gang kunnen zetten die de grootste veiligheidsbedreiging voor dit land zouden betekenen sinds de instorting van de Sovjet-Unie.” Matlocks eigen woorden.

Dat hebt u een kwarteeuw geleden gezegd. Waarom is dit zo belangrijk en relevant vandaag?

Jack Matlock: “Sta me toe dat ik eerst iets rechtzet. Ik was niet de laatste ambassadeur bij de Sovjet-Unie, dat was Robert Strauss. En hij was het maar voor drie maanden, vlak voor de Sovjet-Unie uiteenviel. Sommigen zijn dat vergeten, maar hiermee is dit rechtgezet.”

“Ik heb een getuigenis afgelegd samen met anderen, waarvan velen een rol van betekenis hadden gespeeld in de beëindiging van de Koude Oorlog. De reden waarom ik mij in de late jaren 1990 uitsprak tegen de uitbreiding van de NAVO, was omdat we aan het einde van de Koude Oorlog, het IJzeren Gordijn hadden neergehaald. We hadden ons doel bereikt: een verenigd en vrij Europa.”

“Als je dan geleidelijk de NAVO begint uit te breiden en Rusland daarvan uitsluit, voer je natuurlijk weer de bewapening op en roep je een nieuwe wapenwedloop in het leven. Op dat ogenblik was er geen enkele reden voor een dergelijke uitbreiding. Rusland bedreigde geen enkel Oost-Europees land.”

“Dat had overigens ook de Sovjet-Unie in haar laatste jaren niet meer gedaan, (laatste president van de Sovjet-Unie Michail) Gorbatsjov had zich immers neergelegd bij de democratisering van de Oost-Europese landen. In feite was een van de laatste dingen die het Sovjetparlement deed de erkenning van de vrijheid en onafhankelijkheid van de drie Baltische staten, zodat we dus een verenigd en vrij Europa hadden.”

“Er moest een veiligheidsstructuur uitgebouwd worden voor alle landen. En ik verzette me tegen de uitbreiding van de NAVO omdat dit tot een confrontatie zou leiden als we dat zouden doortrekken tot aan de grenzen van de Sovjet-Unie. Ik bedoel de grenzen van Rusland en ook van andere delen die voorheen werden erkend als deel van de Sovjet-Unie, vooral Oekraïne en Georgië.”

“Dankzij onze ervaring met de Cubaanse rakettencrisis zagen wij duidelijk het gevaar van een militaire confrontatie tussen landen die over kernwapens beschikken. Hoewel wij betrokken waren bij de Cubaanse rakettencrisis van 1962 — ik werkte toen in de Amerikaanse ambassade in Moskou — begrepen wij toen wel niet hoe dicht we bij een kernoorlog stonden. Dat kregen we pas later te horen. Maar het zou catastrofaal geweest zijn voor beide kanten. En dus hoopte ik dat we zouden afzien van uitbreiding van de NAVO en adviseerde ik in die zin.”

Nermeen Shaikh: Hoe werd na het einde van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie het verdere bestaan van de NAVO gerechtvaardigd, vooral nadat het defensieakkoord dat we kenden als het Warschaupact, was ontbonden?

“De NAVO had kortweg drie doelstellingen. De allereerste secretaris-generaal, de Britse lord Ismay, vatte het mooi samen: de NAVO moet de Russen buiten, de Duitsers eronder en de Amerikanen binnen houden. Toen het niet langer nodig was om de Russen buiten te houden, vonden velen dat we het Duitse leger moesten integreren om in de toekomst nieuwe drama’s te voorkomen.”

“Integratie Rusland in Europese veiligheidsorganisatie”

“Ook belangrijk was dat de VS moest deel uitmaken van de Europese veiligheid om stabiliteit te verzekeren. Toen was ik dus voorstander van de voortzetting van de NAVO zoals die bestond aan het einde van de Koude Oorlog, maar dan wel geïntegreerd in een overkoepelende Europese veiligheidsorganisatie met daarin ook Rusland, de Oost-Europese landen en de andere staten die tot de Sovjet-Unie hadden behoord”.

“En dat was ook ons plan, vandaar het voorstel van een Partnership for Peace waarvan iedereen kon deel uitmaken. We hadden ook een organisatie, namelijk de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) waartoe alle Europese landen behoorden en die op velerlei manieren nog verder versterkt kon worden. In dat geval hadden we dus de oude NAVO kunnen behouden en tegelijk een andere veiligheidsstructuur uitwerken.”

Presidenten Gorbatsjov (l) en Reagan in Reikjavik, 1986. Foto: Ronald Reagan Library/Public Domain

“Toen er een einde kwam aan de Koude Oorlog, formuleerde Gorbatsjov, de toenmalige president van de Sovjet-Unie, het veiligheidsprincipe heel scherpzinnig: veiligheid moet veiligheid voor allen zijn. En zo rechtvaardigde hij de afbouw van het Russische leger. En zelfs vóór de Sovjet-Unie uiteenviel, leefden we in vrede en hadden we een verenigd Europa.”

“Voor velen lijkt het alsof de instorting van de Sovjet-Unie een einde had gemaakt aan de Koude Oorlog. Maar dat is fout. Die was twee jaar daarvoor al geëindigd. En de instorting van de Sovjet-Unie kwam er niet onder druk van het Westen, het land ging ten onder aan interne druk. En dat strookte niet met wat president Bush (senior, 1989-1993) wenste.”

“Trouwens, in een van zijn laatste toespraken in Kiev, toen de Sovjet-Unie nog bestond, had hij de Oekraïners aangeraden zich aan te sluiten bij Gorbachovs voorstel van een vrijwillige federatie en waarschuwde hij tegen zelfmoordnationalisme. Niet veel mensen herinneren zich die woorden. Er wordt vrij algemeen aangenomen dat Oekraïne vrij is dankzij het einde van de Koude Oorlog en de druk van het Westen, als een van de vruchten van de overwinning in de Koude Oorlog. Maar dat is de geschiedenis op zijn kop.”

Kan je wat meer uitleg geven bij enkele van de eerste overeenkomsten die werden afgesloten tussen de NAVO en Rusland? In hetzelfde jaar dat u zich uitsprak tegen de uitbreiding van de NAVO in de Commissie voor Buitenlandse Betrekkingen van de Senaat in 1997, werd de NATO-Russia Founding Act ondertekend die uitdrukkelijk zegt dat de NAVO en Rusland elkaar niet als tegenstanders beschouwen. Wat was het belang van die overeenkomst? En waarom wilden zoveel Oost-Europese landen, ook voormalige Sovjetrepublieken, in de volgende tientallen jaren lid worden van de NAVO?

“Die landen, te beginnen met Polen, Tsjecho-Slowakije en Hongarije, wilden lid worden van de NAVO omdat zij vreesden dat Rusland andermaal zou proberen hen onder druk te zetten of te bezetten. Sommige ijverden dus wel degelijk voor toetreding, maar we hadden die landen er moeten van overtuigen dat lidmaatschap er niet in zat en dat in een opnieuw verdeeld Europa de herbewapening van het ene deel zou leiden tot de herbewapening van het andere deel.”

“Wie een greintje gezond verstand heeft, begrijpt dit. Maar de vraag kwam wel degelijk van die landen zelf. Veel van hun kiezers, vaak kinderen van Oost-Europese immigranten, drongen daarop aan. Maar in die tijd vonden ik en nog anderen een uitbreiding niet nodig.”

“Ik voeg er wel aan toe dat de problemen met Rusland niet alleen gingen over de uitbreiding van de NAVO. Er was immers nog een tweede proces op gang gekomen: de regering (van president W. Bush, junior, 2001-2009) trok zich geleidelijk terug uit alle overeenkomsten voor bewapeningscontrole die we met de Sovjet-Unie hadden afgesloten, zelfs de overeenkomsten die een einde hadden gemaakt aan de Koude Oorlog.”

“We hebben ook ingegrepen in de binnenlandse aangelegenheden van die nieuwe onafhankelijke landen en rechtstreeks geprobeerd een regeringswissel tot stand te brengen. Het wordt algauw ingewikkeld als je dit niet stap voor stap hebt kunnen volgen. In feite heeft de VS de diplomatie die was gebruikt om de Koude Oorlog te beëindigen, omgedraaid en is begonnen het tegenovergestelde te doen.”

“Mijn land was zelf niet secuur in het naleven van de internationale wetten die het had goedgekeurd”.

“We probeerden de controle te verwerven over andere landen, hen onder te brengen in wat wij ‘de nieuwe wereldorde’ noemden, hoewel er niet veel ordelijk aan die ‘orde’ was. En we kenden onszelf het recht toe om naar eigen goeddunken militair tussen te komen. Zo hebben we in de jaren 1990 Servië gebombardeerd zonder goedkeuring van de VN.”

“Daarna zijn we Irak binnengevallen op basis van valse bewijzen, opnieuw zonder VN-mandaat en tegen het advies van niet alleen Rusland, maar ook van Duitsland en Frankrijk, onze bondgenoten. Mijn land — en ik kan er zo nog een paar noemen — was zelf niet secuur in het naleven van de internationale wetten die het had goedgekeurd.”

Amy Goodman: Ik wil even teruggaan in de tijd, 30 jaar vóór uw getuigenis. In uw recente artikel schrijft u over hoe: “wij in mijn tijd de Cubaanse rakettencrisis beleefden — wat ik me heel levendig herinner aangezien ik in de Amerikaanse ambassade werkte en sommige van Chroesjtjov’s boodschappen aan Kennedy moest vertalen.” En verder: “Op het einde van een week met boodschappen heen en weer — ik heb Chroesjtjov’s langste boodschap vertaald — werd overeengekomen dat Chroesjtjov de kernraketten uit Cuba zou terugtrekken. Er werd echter niet bij gezegd dat Kennedy ook akkoord ging om de Amerikaanse raketten uit Turkije weg te halen maar dat dit engagement niet openbaar mocht worden gemaakt”. We luisteren even naar wat president Kennedy zei op 2 november 1962 toen hij de ontmanteling van de Sovjetrakettenbasis in Cuba aankondigde:

President John F. Kennedy: ”Beste medeburgers, ik wil van deze gelegenheid gebruik maken om u op de hoogte te brengen van de besluiten die deze regering heeft genomen op basis van de luchtfoto’s van gisteren die we morgen vrijgeven, alsook van andere aanwijzingen, namelijk dat de Sovjetrakettenbasis in Cuba wordt ontmanteld. Hun raketten en aanverwante apparatuur worden ingepakt en de vaste installaties op het terrein worden vernietigd.“

Amy Goodman: Dat was dus president John F. Kennedy in 1962. Hoe relevant is dat vandaag? Op de voorpagina van The New York Times luidt een van de koppen: “Ukraine? Putin’s Bigger Fear May Lie in Poland” (Oekraïne? Poetin moet misschien meer schrik hebben van Polen) en een van de ondertitels: “New U.S. Military Base Is a Mere 100 Miles From Russia” (Nieuwe militaire basis VS ligt op nauwelijks 160 km van Rusland).

Dat is ongeveer even ver als Cuba van de kust van Florida, ja? Zowat 145 km. Kunt u hier iets over zeggen? En verder: u bent nu 92 jaar oud. Gezien uw ervaring met de Cubaanse rakettencrisis en als ambassadeur van de Sovjet-Unie onder Reagan en George H.W. Bush, zouden we toch denken dat u niet uit de ether zou weg te branden zijn, dat iedereen u zou uitnodigen voor een gesprek.

Maar is het niet net te wijten aan uw anti-oorlogsstandpunt dat u, zelfs met die rijkdom aan ervaring, helemaal niet wordt gevraagd? En kunt u ook wat uitleg geven bij de vergelijking tussen enerzijds de huidige aanvoer van wapens die Rusland omcirkelen en die situatie in Polen, en anderzijds wat er destijds gebeurd is met Cuba en waarom het voor de VS van levensbelang was dat die raketten werden weggehaald, ook al was Cuba een onafhankelijk land en kon het doen wat het wilde.

“Wel, het is duidelijk dat wij die kernraketten zo dicht bij de VS als een bedreiging zagen. In die tijd gaven we niet openlijk toe dat we kernwapens hadden geplaatst die de Sovjet-Unie konden bereiken. Dat is een van de redenen waarom Kennedy zijn akkoord om de wapens uit Turkije te verwijderen geheim hield. En in die tijd waren de meesten van ons niet alleen blij met het resultaat; wij, de Amerikanen, hadden het gevoel dat het er niet toe deed hoe we ze weg kregen, als ze maar weg waren.”

Satellietfoto’s van de Sovjet-raketbasis op Cuba in 1962. Screenshot YouTube

“Later, op conferenties waar ook mensen van de Sovjet-Unie aanwezig waren, hoorden we hoe de vork aan de steel zat. Als wij de Cubaanse rakettenbasis hadden gebombardeerd zoals de legerleiding Kennedy had aangeraden (maar op een neen van de president was gestuit), hadden die officieren in geval van een aanval die raketten kunnen lanceren.”

“We hadden dus van in het begin Miami en misschien ook nog andere steden kunnen verliezen. En hoe zou de VS dan reageren? Hoe konden we politiek iets anders doen dan de Sovjet-Unie op dezelfde manier treffen? En eens zo’n proces gestart is, weet je nooit wanneer of waar het eindigt, theoretisch althans — we hebben het uitgetest met een paar oorlogsspelletjes.”

“Nu, later hoorden we ook nog dat, toen een VS-torpedojager een Sovjetduikboot onder water hield, de commandant van de duikboot op een gegeven moment het bevel gaf om het Amerikaanse vaartuig op een kerntorpedo te trakteren. Een hogere officier maakte het bevel ongedaan. We stonden tijdens de Cubaanse rakettencrisis dus zeer dicht bij een conflict met kernwapens, ook al wisten we dat toen niet.”

“We hebben hier wel geen volledig vergelijkbare situatie. De 82ste Luchtlandingsdivisie verhuizen naar Polen is niet hetzelfde als kernwapens verplaatsen. Ik denk dat zulks totaal onnodig is en ik weet ook niet hoe we die zullen inzetten. Maar de Russen verzetten zich vooral tegen de ontplooiing van antiballistische raketbasissen.”

“Hoewel het dus gaat om antiballistische raketten zeggen ze in Oost-Europa dat dezelfde sites kunnen gebruikt worden voor de lancering van kernraketten voor korte- en middellange afstand door gewoon de software te vervangen. Ik ben niet technisch onderlegd maar volgens mij zitten we hier met een probleem dat we niet hebben willen aanpakken.”

“Aangezien wij ons teruggetrokken hebben uit het ABM-verdrag¹ en nog een aantal andere verdragen voor wapenbeheersing die hadden geleid tot het einde van de Koude Oorlog, is het misschien begrijpelijk dat de Russen er niet gerust op zijn.”

“Ik wil er nog aan toevoegen dat het niet gaat om één kant die plots een kernaanval zou lanceren. Ik zie dat niet gebeuren. Maar zoals we geleerd hebben uit de Cubaanse rakettencrisis, kunnen er ongevallen gebeuren als je jezelf in zo’n positie plaatst. En als ze gebeuren, hoe voorkom je dan verdere escalatie?”

“Ten tweede: rationeel gezien zal een regering misschien niet naar kernwapens grijpen, dat zou immers zelfmoord zijn, maar het grootste gevaar van die wapens vandaag is dat ze in de handen kunnen vallen van terroristen of non-state actors² die ook nog hun straf kunnen ontlopen. Aan het einde van de Koude Oorlog hadden we samenwerkingsakkoorden met de Russen om hun kernwapens veilig te houden ― wij noemen dat de Nunn Act.³ Nu liggen al die overeenkomsten aan diggelen.”

“En waar ik me zorgen over maak, is dat er zich een nieuwe kernwapenrace zou kunnen ontwikkelen, vanuit de Russische regering dan. Als Poetin teveel druk ondervindt en zijn veiligheid bedreigd ziet — terecht of onterecht, want het is de perceptie die telt — wat houdt hem dan tegen?”

“Wij hebben ons immers teruggetrokken uit de meeste van die verdragen. Wat houdt hem dan tegen om middellange afstandsraketten te plaatsen in Kaliningrad of dichtbij de grens? Wat gaan we dan doen? Ons opnieuw in een waanzinnige wapenwedloop storten, terwijl nu zoveel andere problemen onze aandacht opeisen? Dat lijkt mij buitengewoon onverstandig.”

Interview van Jack Matlock door journalisten Amy Goodman en Nermeen Shaikh van Democracy Now! (Engels, 36:34):

Ex-U.S. Ambassador to USSR: Ukraine Crisis Stems Directly from Post-Cold War Push to Expand NATO werd vertaald door Marina Mommerency.

Notes: