Over die weerstanden en over het taboe dat er rond bestaat kan een boek geschreven worden, maar in deze bijdrage wens ik me te beperken tot één bepaald misverstand dat sterk aanwezig is bij een bepaalde groep burgers: dat overbevolking een ‘rechts’ concept is en dat het enkel een ‘Afrikaans’ probleem zou zijn. Zo’n polariserend wit-zwart denken is niet enkel fout, maar ook gevaarlijk.

De gevolgen van de hoge en toenemende bevolkingsdruk kan je moeilijk overschatten, zowel op vlak van het milieu als op vlak van de levenskwaliteit. En ook bij de corona-epidemie speelt de hoge bevolkingsdruk een belangrijke rol.

Door de hoge bevolkingsdruk neemt de intensiteit van de contacten tussen mensen en andere dieren steeds toe, waardoor ziektes uit de dierenwereld sneller overslaan naar de mens.

Daarnaast zorgt de hoge bevolkingsdruk voor een snellere verspreiding van het virus: hoe meer mensen dichter bij elkaar leven hoe minder moeite het virus moet doen om nieuwe gastheren te vinden. En wanneer we de uitbraak willen aanpakken dan zorgt de hoge bevolkingsdruk er nog eens voor dat het veel moeilijker is omdat je steeds meer mensen moet ‘isoleren’.

Dan heb je uiteraard de gevolgen van de hoge bevolkingsdruk op de klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, de stikstofproblematiek, wateroverlast en -schaarste enzovoort, maar ook over deze gevolgen krijg je nauwelijks iets te horen in de media (terwijl 11.000 wetenschappers oproepen om dringend werk te maken van bevolkingskrimp).

In het beste geval wordt er eenvoudigweg verwezen naar de hoge bevolkingsdruk in België als mogelijke (mede)oorzaak, maar zonder te stellen dat daar iets aan kan gedaan worden. Er zijn verschillende redenen voor deze selectieve blindheid en doofheid, maar één dooddoener die sterk aanwezig is in onze gepolariseerde maatschappij is dat overbevolking een ‘rechts’ idee is dat geen aandacht verdient.

Enkele voorbeelden van deze dooddoener: het boek ‘Het is allemaal de schuld van de Chinezen’ van Tine Hens, het artikel ‘De mens is niet het probleem’ van Jan Walraven (Apache magazine, lente 2021) en een recente (26 november 2021) sociale media post van Youth for Climate Belgium.

De hoofdreden waarom overbevolking door bepaalde mensen als een ‘rechts’ probleem wordt gezien is omdat er in discussies rond overbevolking veel verwezen wordt naar de sterke bevolkingsgroei in Afrika, die namelijk verantwoordelijk is voor het grootste deel van de toekomstige bevolkingsgroei in de wereld.

Als repliek verwijzen de aanhangers van deze dooddoener steeds naar de impact van een rijke minderheid op de klimaatverandering. Arme mensen, luidt hun redenering, dragen nauwelijks bij aan de klimaatverandering en andere milieuproblemen.

Ze vergeten daarbij uiteraard te vermelden dat Afrikanen en Afro-Amerikanen zoals Martin Luther King en Kofi Annan (voormalige VN-secretaris-generaal) zelf het probleem van overbevolking hebben aangeklaagd.

Onvolledige redeneringen

Beide kanten in deze discussie gebruiken foute argumenten om hun standpunt te maken. Verwijzen naar een Oxfam-studie die zegt dat rijke mensen meer vervuilen is irrelevant, het kleinste kind weet dat welvaart en rijkdom een grotere voetafdruk hebben dan armoede.

En verwijzen naar de kleine voetafdruk van een Nigeriaan of Indiër is even irrelevant: niemand wil zo leven, zelfs de gemiddelde Nigeriaan of Indiër niet. In de realiteit zien we dat arme mensen er alles aan doen om dezelfde welvaart te vergaren als in rijke landen.

Verwijzen naar de sterke bevolkingsgroei in Afrika is zeker relevant, maar dat wil niet zeggen dat er nergens anders een probleem is van te veel mensen. Het klopt wel dat het onderwerp van overbevolking hier en daar ‘gekaapt’ wordt door mensen die graag mensen in andere landen de schuld geven.

Wat zij meestal niet beseffen is dat vandaag vooral rijke landen overbevolkt zijn, net omdat ze welvarend zijn. En sommigen gaan helemaal de foute richting in door te beweren dat er meer nood is aan ‘Europese’ kinderen.

Er is zeker geen nood aan extra mensen, zeker niet aan vervuilende Europeanen. De dalende vruchtbaarheid in Europa zouden we als een positieve ontwikkeling moeten omarmen, net omdat ze ons helpt om onze impact als samenleving te beperken.

De waarheid is eenvoudig: rijke landen zijn overbevolkt omdat ze een hoge welvaart hebben en arme landen zijn overbevolkt omdat ze ernaar streven (hopelijk) ooit een hoge welvaart te bereiken.

Met dit besluit zou iedereen content moeten zijn, gedaan met anderen de schuld te geven. Net door de hoge voetafdruk per capita in rijke landen is bevolkingsbeperking relevant in rijke landen.

Maar ook in landen met een nog hoge vruchtbaarheid moet er meer aandacht zijn voor bevolkingsgroei, daarom het belang van meer gezinsplanning, vrouwenrechten, onderwijs en gezondheidszorg.

Dus wanneer we het willen hebben over overbevolking moeten we eerst wijzen naar onszelf vooraleer we anderen op hun verantwoordelijkheid willen wijzen. Een consequent persoon moet zich in het debat constructief opstellen door te wijzen naar het belang van meer ontwikkelingshulp en economische ondersteuning van landen die met een demografische uitdaging zitten.

Hij of zij moet ook kunnen toegeven dat er ook minder Europeanen moeten zijn. Van zodra wij zelf overtuigd zijn van de vele voordelen van bevolkingskrimp kunnen we beginnen wijzen met de vinger, maar zo ver zijn we nog lang niet.

Ontwijkingsgedrag

In discussies over overbevolking is bovenstaande conclusie – dat zowel arme als rijke landen overbevolkt zijn – zelden een algemeen aanvaard besluit. Doorgaans wordt er overgeschakeld naar een ander misverstand om toch maar niet te moeten besluiten dat we met te veel zijn.

Een klassieker is verwijzen naar het belang van een betere verdeling van de welvaart: als we die gelijk kunnen verdelen, dan is er geen probleem meer. Of het systeem achter deze ongelijke verdeling aanpakken, dat zou het ook moeten doen.

Ten eerste, een betere verdeling van de welvaart zal onze voetafdruk niet verkleinen, enkel ‘verplaatsen’. Daarnaast wordt door niemand beweerd dat overbevolking aanpakken alles zou oplossen.

Naast bevolkingskrimp zal er nog steeds werk gemaakt moeten worden van een circulaire economie, een betere verdeling van de welvaart, enzoverder. Een wereld van één miljard mensen waar nog steeds plastiek in de oceanen terechtkomen en waar nog fossiele brandstoffen verbruikt worden is nog altijd niet duurzaam.

Je moet bevolkingskrimp dan ook zien als een universele vereenvoudiger van problemen met allerlei mooie voordelen en niet als een universele probleemoplosser.

Wat dit overschakelen van één misverstand naar een ander misverstand duidelijk maakt is dat er veel mensen zich ongemakkelijk voelen bij het onderwerp van overbevolking. Het zijn uitingen van ontwijkingsgedrag, zoeken naar andere oorzaken en niet willen toegeven dat complexe problemen meerdere oorzaken kunnen hebben.

Deze aandoening heeft de term ‘Overpopulation denial syndrome’ gekregen, ofwel ODS. Over de vele symptomen en oorzaken van deze aandoening ga ik het hier niet hebben, daarvoor verwijs ik graag naar het boek ‘We zijn met te veel’ dat net gepubliceerd is geweest (zie www.wezijnmetteveel.be).

Waar ik het wel nog wil over hebben zijn enkele redenen waarom we allemaal samen het onderwerp van overbevolking op de sociale en politieke agenda zouden moeten plaatsen.

Bevolkingskrimp is onze gezamenlijke vriend

Wat bij zeer weinig mensen doordringt is dat bevolkingskrimp (of het aanpakken van bevolkingsgroei) een bondgenoot is voor iedereen die het goed meent met de wereld en al haar bewoners, of ze zich nu als ‘rechts’ of ‘links’ identificeren.

Het beperken van de bevolkingsgroei én zorgen voor bevolkingskrimp zou de economische ontwikkeling van alle landen (en vooral van arme landen) ten goede komen. Een lagere bevolkingsdruk bevordert economische welvaart. Gezinsplanning en vrouwenrechten zijn daar de ideale maatregelen voor.

Naast de logische directe voordelen voor de bevolking van die landen, zou dit ook resulteren in een lagere migratiedruk, wat dan weer voordelig is voor de rijkere landen. Werken aan een wereld waar niemand gedwongen wordt te migreren uit armoede of geweld lijkt me nog altijd het doel, al krijg je soms de indruk in het migratiedebat dat dit niet meer van belang is.

Bevolkingskrimp is ook ideaal om systeemverandering af te dwingen. Het is duidelijk dat het huidige economische systeem niet enkel onduurzaam, maar ook oneerlijk is. En dat oneindig groeien niet mogelijk is in een eindige wereld dringt bij steeds meer en meer mensen door.

De brandstof van dit allesverslindende systeem is bevolkingsgroei: steeds meer consumenten is ideaal voor de portemonnee van het grote kapitaal en het drukt de arbeidskosten.

Kiezen voor een kleiner gezin is de beste vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid tegen dat kapitalistisch systeem: door het beperken van de brandstoftoevoer zal het systeem zich moeten aanpassen, of zal een alternatief systeem dat niet gebaseerd is op groei de fakkel overnemen.

Inderdaad, als consument kan je de markt bijsturen, maar als reproducent kan je de hele markt gewoon heruitvinden. Dus pleiten voor een ander systeem is zeker noodzakelijk, maar dan moet je consequent zijn en ook pleiten voor kleinere gezinnen.

Bevolkingskrimp is geen bedreiging voor onze maatschappij. De bangmakerij rond vergrijzing is vooral een liberaal sprookje voor meer goedkope arbeid en meer consumenten. Bevolkingskrimp vraagt wel degelijk een ander economisch systeem, maar dat is ook logisch aangezien ons huidig systeem gebaseerd is op de gedachte van oneindige groei.

Als we bijvoorbeeld elke generatie haar eigen pensioen laten betalen is het pensioenprobleem meteen oplosbaar. Enkele andere van dergelijke reorganisaties kunnen onze maatschappij krimpbestendig maken.

Er is dan ook geen nood aan migratie van goedkope arbeidskrachten of aan een ‘brain drain’ (waarmee we geschoolde mensen aan hun eigen land en bevolking onttrekken) om onze maatschappij draaiende te houden.

Tenslotte zal bevolkingskrimp ons nog op allerlei andere vlakken helpen met de noodzakelijke sociaal-ecologische transitie. Op vlak van duurzaamheid is dat vanzelfsprekend, minder mensen wil zeggen minder impact, welke technologie of consumptiepatroon je ook toepast en gebruikt.

Vele voordelen bevinden zich op immaterieel vlak. Vrede, respect en verdraagzaamheid vragen zowel letterlijk als figuurlijk ruimte, ruimte die we enkel voldoende gaan hebben als we de bevolkingsdruk overal ter wereld beperken.

In een drukke wereld geldt nog steeds het principe van ‘survival of the fittest’, alhoewel we onszelf willen doen geloven dat de mens daar boven staat. Als elk land of maatschappij zijn bevolking beter kan voorzien van de nodige welvaart en bestaansmiddelen, zullen (handels)conflicten en oorlog minder optreden en minder gebruikt worden om je gelijk te halen.

Stop met die kinderlijke loopgravenoorlog

Dus in plaats van elkaar het leven zuur te maken en te blijven ontkennen dat bevolkingsdruk nergens invloed op heeft of dat het een probleem is van iemand anders, zouden we allen samen werk moeten maken van een wereld met minder mensen.

Spijtig genoeg moet ik steeds vaststellen dat zowel ‘rechts’ als ‘links’ zich verder ingraven en ‘kicken’ op conflict, enkel met als doel om de andere visie af te schilderen als de vijand. In het debat rond overbevolking is een compromis nochtans gemakkelijk te bereiken.

De maatregelen om dit te bereiken zijn welbekend: in arme landen meer gezinsplanning, vrouwenrechten en onderwijs. Hierin kunnen alle landen een rol spelen: sommigen gaan hun verantwoordelijkheid moeten nemen en anderen moeten meer hulp en ondersteuning bieden.

En wie verantwoordelijk is voor wat maakt niet uit, wat uit maakt is dat we er allemaal aan kunnen bijdragen. In rijke landen moet er vooral werk gemaakt worden rond bewustmaking. Het moet duidelijk gemaakt worden dat gecontroleerde en geleidelijke bevolkingskrimp geen bedreiging is voor onze welvaart.

Vandaar het belang van de verschillende organisaties die zich bezighouden met het onderwerp, zoals MinderMensen vzw in Vlaanderen (zie www.mindermensen.be . Want een wereld waar het iedereen beter heeft en waar de natuur meer ruimte krijgt, wie kan daar tegen zijn?

Fons Jena is gemeentelijk milieuambtenaar. Hij schreef het boek We zijn met teveel en is mede-oprichter van www.mindermensen.be.