In de jaren 1970 en 1980 wilde de Duitse journalist Günter Wallraff − gewetensbezwaarde en antimilitarist − de disfuncties en onrechtvaardigheden van zijn samenleving aan de kaak stellen. Om te beginnen hekelde hij de privacy-schendende onderzoeksmethoden van het boulevardblad Bild in Hannover, waar hij vier maanden onder een valse naam werkte.
Foto Lode Vanoost
Hij schreef er twee boeken over, Verslaggever van BILD (Der Aufmacher – 1977) en Beeld van BILD (Zeugen der Anklage – 1977) en raakte verwikkeld in een slepend proces dat eindigde in het federaal Grondwettelijk Hof. Dat besliste toen in zijn voordeel.
De principes van persvrijheid en maatschappelijk belang werden aldus geconsolideerd door het hoogste Duitse rechtscollege. De weg lag vanaf dan open voor nieuwe methoden van onderzoeksjournalistiek en voor de klokkenluiders van vandaag.
Zijn reputatie berustte op zijn methode om zich onder te dompelen, te infiltreren, in bepaalde kringen om zo de realiteit aan het licht te brengen waarin slachtoffers van economische en sociale onrechtvaardigheid leven.
In 1985-1986 creëerde hij voor zichzelf een identiteit als Turkse arbeider zonder werkvergunning: Ali Sinirlioglu. Hij werkte voor verschillende bedrijven, onder meer in de bouw, bij staalfabrikant Thyssen, bij Mac Donald’s en zelfs in een nucleaire gevarenzone.
Foto: Lode Vanoost
Zijn boek Ik (Ali) (de Duitse titel Ganz unten betekent ‘helemaal onderaan’) was een enorm succes1. Daarin schrijft hij uitvoerig over de hel waarin hij samen met de in Duitsland ingevoerde Turkse immigranten terechtkwam, in barakken die meer op kazernes leken dan op woningen, over de talrijke pesterijen, over de erbarmelijke arbeidsomstandigheden waaronder ze te lijden hadden.
Hij bracht zo onder de aandacht hoe racisme de Duitse samenleving verziekt.
Günter Wallraff staakte tijdelijk zijn onderzoek omdat zijn gezondheid achteruitging en hij het hoofd moest bieden aan juridische aanvallen van Bild-uitgeverij van Axel Springer, die hem ervan beschuldigde voor de Oost-Duitse Stasi (Staatssicherheit = Staatsveiligheid) te hebben gewerkt. De rechtbank weerlegde de klacht en in 2006 werd de eis van Springer volledig afgewezen.
Deze ongewone journalist zette daarna zijn werk van infiltratie en onderdompeling in andere werelden verder. In de winter van 2008-2009 onderging hij de tragische realiteit van daklozen in de Duitse steden. Telkens weer vermomde hij zich en nam een valse identiteit aan.
In zijn boek Heerlijke nieuwe wereld (Aus der schönen neuen Welt-2009) stelt hij hedendaags racisme aan de kaak aan de hand van zijn ervaringen onder daklozen, zwarte arbeiders, onderbetaalde medewerkers van een industriële bakkerij enzovoort.
Een van Günter Wallraff’s bekendste navolgers is ongetwijfeld Florence Aubenas, die zich heeft ondergedompeld in het precaire leven van schoonmaaksters van veerboten in de Franse haven van Ouistreham. Ze werkte er zoals zij en vertelt over het razende tempo van het dagelijks leven, waarbij ze ook nog gepest en geminacht werden. Haar boek De bodem van de pan (Le quai de Ouistreham – 2011) kende een groot succes.
Ook anderen hebben Wallraff’s techniek aangewend, zoals Elsa Fayner in Frankrijk in de jaren 2000 en Barbara Ehrenreich in de VS.
De methode Wallraff roept wel enkele ethische vragen op. De journalistieke beroepscode schrijft voor dat we ons niet verstoppen, maar dat we onze naam en ons beroep als journalist bekendmaken. We willen immers onze gesprekspartners niet misleiden en het vertrouwen van het publiek in de nieuwsmedia behouden.
Het komt echter alsmaar voor dat bedrijfs- of personeelsmanagers ons de toegang tot sommige plaatsen ontzeggen en informatie weigeren. Volgens onze journalistieke deontologie is het dan geoorloofd methoden te gebruiken als een valse naam, een vals beroep, een verborgen camera, zolang de aldus verzamelde informatie het algemeen belang dient of van maatschappelijk belang is door misstanden, wetsovertredingen, fraude enz. aan het licht te brengen, dit alles zonder dat de journalist de plaats inneemt van bijvoorbeeld politieonderzoek of maatschappelijk werk.
Het zijn dus werkmethodes die we met de nodige omzichtigheid moeten gebruiken en waarbij we zeker geen inbreuk mogen maken op de privacy van personen die bespioneerd worden of wier verhaal verteld moet worden, zelfs niet voor een goed doel.
In België houden rechters bij klachten overigens rekening met de bedoelingen van de journalisten. Als hun onthullingen werkelijk het welzijn van de samenleving dienen, worden ze meestal vrijgesproken. Vrijheid van meningsuiting en persvrijheid worden geëerbiedigd.
Indien het daarentegen de bedoeling is om er iets sensationeels of smeuïgs van te maken, dan heeft de verdediging van de persoonlijke levenssfeer voorrang en zal de journalist worden veroordeeld.
Note:
1 Ganz Unten is het best verkochte Duitse non-fictie boek ooit en wordt nog steeds herdrukt.
