Arcelia Ramírez (° 1967) is dankzij tv series (waaronder de Netflix reeks El Club), verschillende telenovelas (o.m. het immens populaire Vencer el Miedo) en meerdere films (Verónica, Potosi, Asi es la vida…, No se aceptan devoluciones) een gereputeerde actrice in Mexico. Ze stond op de radar van Teodora Ana Mihai (° 1981) sinds Come agua para chocolate, een romantisch drama uit 1992 die ze tijdens haar verblijf in Californië ontdekte. “Ik was meteen fan en het is ongelooflijk dat ik bijna dertig jaar later met deze mooie en energieke actrice kon samenwerken voor La Civil”, aldus de Belgisch-Roemeense filmmaker.

We spraken tijdens Film Fest Gent (ondertussen werd La Civil ook in Mexico voorgesteld op het Festival de Cine de Morelia) niet enkel met Teodora Ana Mihai (zie La Civil interview), maar ook met Arcelia Ramírez. Twee vrouwen die bijzonder trots zijn op La Civil. Hard labeur en een terechte Prix de l’Audace in Cannes 2021. Maar vooral een persoonlijke film die uitgroeide tot een gedeeld passieproject met een sterke vrouw als centrale figuur. Een illustratie ook van de female gaze.

Arcelia Ramirez in La Civil: De female gaze en een vurig universum.

Een Mexicaanse wonde

Je bent een ervaren Mexicaanse actrice. Hoe kwam je in contact met de Belgisch-Roemeense cineaste Teodora Ana Mihai en maakte je kennis met het La Civil project van deze debutante?

Arcelia Ramírez: “Teodora heeft me rechtstreeks gecontacteerd. Ze stuurde me een mail waarin ze het project toelichtte en bezorgde me daarbij ook het scenario dat ze samen met de Mexicaanse schrijver Habacuc Antonio De Rosario (° 1981) had geschreven. De kracht van het verhaal en van het hoofdpersonage was me meteen duidelijk. Ik vond het heel ontroerend en zag ook dat het de kans bood om te spreken over de wonde die mijn land tekent. Het verhaal van de verdwijningen maakte me van streek, ook al omdat ik weet dat er in Mexico veel mensen en families zijn die hun geliefden zoeken. Het vereerde me dat de scenarist-regisseur aan mij dacht voor deze interessante, sterke rol. Maar ik voelde meteen ook het gewicht van de verantwoordelijkheid.”

Vormen die verdwijningen een taboe onderwerp in Mexico?

“Nee, niet echt. Er wordt veel over gepraat. Op de radio, de televisie, op straat en zelfs in de cinema. Het onderwerp komt in veel films aan bod maar steeds vanuit een ander standpunt. Dat is zo interessant aan La Civil. Ook al is Teodora Roemeense en groeide ze op in België, ze heeft een diepe band met Mexico en voor haar is dit een persoonlijk project. Daardoor heeft ze volgens mij de juiste afstand: betrokken maar toch een beetje met de blik van een buitenstaander. Dat liet haar toe om eerst de dingen te objectiveren en daarna ook om te spreken over de complexiteit van de situatie. Met Habacuc Antonio De Rosario had ze bovendien een Mexicaanse schrijver en medewerker die zeer goed op de hoogte is van de geweldcyclus die het Noorden van het land in zijn greep houdt. Volgens werkte dit duo zo goed omdat ze elkaar versterkten, aanvulden.”

Hoe zou je de ‘blessure’, de wonde, die je aanhaalde omschrijven?

“Het is een open wonde, een blessure die nog heel acuut is. Een actueel probleem dat onaanvaardbaar blijft. Er zijn in Mexico zodanig veel mensen verdwenen, zodanig veel mensen van wie elk spoor ontbreekt dat het duidelijk is dat het rechtssysteem momenteel dit probleem niet weet op te lossen. Men is niet in staat de slachtoffers te beschermen. Dat wordt in La Civil onrechtstreeks aangeklaagd. Het is niet normaal dat vrouwen in Mexico het recht in eigen handen nemen, in eigen handen moéten nemen.”

Arcelia Ramirez in La Civil

Irritatie en frustratie

Je personage Cielo toont zich geïrriteerd door de passiviteit van veel mensen. De inertie van haar aarzelende ex-man of haar medeplichtige buren.

“Ik denk dat ze vooral wanhopig is. Ze voelt zich machteloos maar ze wil niet blijven afwachten tot haar dochter terug opduikt. Cielo gaat haar actief zoeken, doet alles wat daar voor nodig is en ze ontdekt stukje bij beetje haar kracht. Haar inwendige kracht maar ook haar intellectuele kracht. Ze wordt een soort Sherlock Holmes, een militante vrouw vol moed en doorzettingsvermogen. Ook al omdat ze voelt dat ze niets te verliezen heeft. Want ze is haar leven al kwijtgespeeld. Teodora baseerde dit personage op Miriam Rodriguez, een vrouw die elke dag wakker werd met het verlangen te sterven of iemand te doden. Cielo wordt gedreven door die drang en kracht, zonder die drang ook uit te voeren, maar ze gaat wèl tot het uiterste in haar zoektocht.”

Aanvankelijk is Cielo verbijsterd en lijkt ze niet alleen achter de feiten aan te hollen maar ook een speelbal van de bendes te zijn. Tot ze de zaken in handen begint te nemen. Hoe moeilijk was het om die graduele overgang te maken?

“Op dat punt werkten Teodora en ik nauw samen want het was bijzonder delicaat. We moesten die transformatie immers heel subtiel aanbrengen. De film is gedraaid tijdens de pandemie, tussen de eerste en tweede coronagolf in Mexico, tijdens een rode hoog risico periode. Uitstellen was onmogelijk en we dienden alle protocollen te volgen, maar vanaf dat Teodora naar Mexico kon komen zagen we elkaar dagelijks gedurende 1,5 maand. We spraken over het personage en we analyseerden elke scène. Dat waren er heel wat want Cielo zit in alle scènes van de film. Zo belichtten we elk obstakel, elke verandering. Dat gebeurde gedetailleerd want Teodora wilde doseren om niet te overdrijven.”

Konden jullie chronologisch draaien?

“Dat hadden we graag gedaan, maar dat bleek helaas onmogelijk. We moesten ons dan ook telkens heel goed bewust zijn van op welk punt van de dramatische ontwikkeling we ons bevonden bij elke scène die we opnamen. Daarvoor werkten Teodora en ik hand in hand. Er ontstond een relatie van vertrouwen en intimiteit tussen ons waardoor het mogelijk was om samen dezelfde richting uit te gaan.”

La Civil: Arcelia Ramirez en Teodora Ana Mihai on set.

Intense voorbereiding

Heb je net als Teodora Ana Mihai veel research gedaan?

“Ik heb niet evenveel veldwerk gedaan. Ook al omdat het ontmoeten van mensen door de pandemie ingewikkeld en problematisch was. Maar Teodora heeft meer dan zes jaar voorbereidend werk verricht en ze heeft me al haar kennis overgedragen. Tot in de nuances. Ik las ook veel verhalen van mensen die in gelijkaardige situaties hadden gezeten. Daardoor ben ik veel over Cielo gaan nadenken. Het was boeiend om op zo’n diepgaande wijze het personage te construeren.”

Konden jullie repeteren?

“Dat was mogelijk en waar nodig hebben we het gedaan. We kwamen 1,5 maand voor de opnamen samen om te spreken over het scenario en om scènes te oefenen. En ook tijdens de opnamen zijn we blijven repeteren. Cruciaal was dat Teodora samen met DoP Marius Panduru een creatieve stijl ontwikkelde die draaide rond plan sequences. Daarom was de markering belangrijk en dienden we vooraf de choreografie van scènes door te nemen. De camera moest ons immers heel de tijd volgen en dat betekende dat de cameraman en de acteurs perfect dienden te weten wat er op elk moment ging gebeuren om op elkaar in te spelen. Deze aanpak was magnifiek voor ons als acteurs.”

In de scène waar Cielo ingrijpt bij de ondervraging van betrokkenen door militairen ontdekt ze de woede en het geweld dat in haar zit. Hoe heftig was het om dat op te nemen?

“Dat was ingewikkeld én uitputtend. We deden meerdere takes en telkens moest ik heel precies de juiste toon vinden. Daar heeft Teodora veel aandacht aan besteed. Om de scène niet te groot aan te zetten maar ook niet te minimaliseren. Door de herhaling werd het heel zwaar.”

La Civil: Een donkere wereld en duistere gevoelens.

Een slopend universum

Die uitputting zie je ook in beeld, het past bij de lange tocht die Cielo dan al achter de rug heeft en de schok die ze krijgt wanneer ze beseft hoe agressief het haar maakte. Het feit dat ze haar masker afneemt symboliseert ook dat ze zich volledig blootgeeft.

“Inderdaad. Dat is de val waarin ze trapt. Ze gaat mee in het verhaal van de militair en zijn gewelddadige aanpak. Er is hier ook iets irrationeel in het spel, een tikkeltje waanzin. De pijn en het verdriet, de wanhoop en de woede spelen daar mee. Net als het onbegrip, de verbijstering omdat mensen waarvan men het niet zou vermoeden ook betrokken blijken bij de ontvoeringen. Het besef hoe wijd de medeplichtigheid gaat, doet haar ontploffen. Ze voelt zich verraden. Het lijden blijkt met alles verbonden.”

De frustratie vrije baan geven is eventjes bevrijdend maar voelt echter meteen ook aan als een verlies. Want ze treedt zelf binnen in de gewelddadige wereld.

“Voilà, iedereen geraakt besmet door het kwaad, door het geweld. Dat is het tragische punt dat de film maakt. La Civil is geen manicheïstische film, er gebeurt geen opdeling tussen goede en slechte personages. Situaties kunnen aanleiding geven tot beslissingen die leiden tot geweld, tot irrationaliteit en het vernietigen van zichzelf. Alles is bijzonder complex. Niets is zwart-wit. Alle personages bezitten menselijkheid, zelfs de ‘slechteriken’. In de scène waarover we spraken overschrijdt Cielo een grens, belandt ze tot haar eigen afschuw aan de andere kant.”

Zie je desondanks nog hoop voor haar?

“Ik denk dat mensen die dergelijke zaken meemaken toch hoop bewaren. Altijd. Zelfs na de dood. Anders kunnen ze niet meer verder leven.”

Teodora Ana Mihai: Regisseur-scenarist van La Civil.

Filmen als eerbetoon

Hoe zwaar woog de rol en de film op jou?

“Ik voelde de verantwoordelijkheid zeer sterk. En ik wist dat doordat ik in elke scène zit en de camera me constant volgt het zwaar zou worden. Daarom bereidde ik me goed voor en verzorgde ik mezelf. Ik nam vitamines, deed yoga-oefeningen en trachtte voldoende te slapen. Dan kan banaal klinken maar ik wist dat wanneer ik ziek zou vallen, ook omdat we midden in de pandemie zaten, het gedaan zou zijn met de film. Dramatisch wanneer je weet hoelang Teodora er al mee bezig was. Bovendien moest ik ook fysiek in optimale vorm zijn om het de ganse periode vol te houden. En uiteraard voelde ik me ook verantwoordelijk voor al de mensen op wiens ervaringen de film gebaseerd is. La Civil is fictie maar het is ook een hommage aan alle mensen die soortgelijke ervaringen doormaakten of nog doormaken.”

Het valt hier in Gent op hoe goed het klikt tussen jou en Teodora Ana Mihai.

“Het zou geweldig zijn om in de toekomst nog eens met haar te werken, La Civil was intens maar artistiek een plezier. Ik heb na de opnamen een rouw periode doorgemaakt, het was moeilijk om de film en de ploeg achter te laten. Ik miste de intimiteit, het samenhorigheidsgevoel dat zeker versterkt werd doordat we zo intens werkten in moeilijke en gevaarlijke omstandigheden. Het opmerkelijke is dat telkens we elkaar terugzien het gevoel nog intact blijft. Ook na relatief lange tijd. Het voelt alsof we neven en nichten zijn voor het leven. En dat is toch wel uniek.”

Gent, 12 oktober 2021

LA CIVIL van Teodora Ana Mihai. België-Roemenië-Mexico 2021, 140’. Met Arcelia Ramírez, Alvaro Guerrero, Jordi I. Jimenez, Ayelén Muzo. Scenario Habacuc Antonio De Rosario & Teodora Ana Mihai. Muziek Hugo Lippens & Jean-Stephane Garbe. Fotografie Marius Panduru. Montage Alain Dessauvage. Distributie Cinéart. Release 27 oktober.