De culturele wereld zit vandaag in de vuurlinie. Aan de ene kant is er toenemende vermarkting, aangedreven door het blauwe Europabeleid. Dat leidt tot verschraling en uitverkoop. Aan de andere kant is er een tweede tegenstander: de conservatieve nationalisten die nog brutaler het middenveld en de cultuur de mond willen snoeren en naar hun hand willen zetten. Dat is ook in Vlaanderen zo. Hierbij een oproep tot samenwerking om de patriottische intimidatiepolitiek te weerstaan.

Conservatief offensief

N-VA is niet zomaar een traditionele partij. Zeker niet als het op de sociaal-culturele organisatie van onze samenleving aankomt. Zij hebben een conservatieve cultuurvisie voor ogen en zullen die na een volgende verkiezingsoverwinning ook trachten te bewerkstelligen.

Daardoor kunnen sociaal-culturele en artistieke organisaties die een progressieve koers willen varen, of gewoon onafhankelijk hun (superdiverse) werking willen uitbouwen, onder druk komen te staan: snijden in subsidies, censuur, betutteling en inmenging, opgedrongen hervorming, ontslag van leidinggevenden met een eigen mening, enzovoort.

De rechts-conservatieve omslag die zich vandaag in Europese lidstaten als Hongarije of Polen voltrekt, kan ook Vlaanderen in haar greep krijgen. De eerste signalen merken we al: kijk hoe minister Liesbeth Homans Unia aanpakt, of hoe parlementslid Marius Meremans een interculturele beweging als KifKif.be de mond wil snoeren.

Deze organisaties moeten ‘bruggen bouwen’, klinkt het. Tais toi et sois belle, anders riskeer je subsidies te verliezen. Doe vooral niet moeilijk over racisme en spaar uw kritiek op N-VA en diens acolieten, want dan doe je aan ‘politiek’.

Na de volgende verkiezingen riskeren we een scenario waarbij Vlaams-nationalisten met extra geld voor de sociaal-culturele sector over de brug komen, als pasmunt voor een hertekening van het middenveld.

Cultuurstrijd

In de cultuursector merken we al hoe de laatste jaren heel wat in stelling is gebracht: er kwam een verticale hervorming van de sector met aan de top ‘Vlaamse vuurtorens’ en het wegsaneren van kleinere organisaties.

Er gingen veel extra middelen naar de verdere uitbouw van enkele grote instellingen, gecombineerd met een cultuurbeleid dat van kunstenaars en kleinere organisaties verwacht om een samenwerking met de grote huizen op te zoeken. Zo krijg je top-down greep op een sector, via monopolisering. Het is een beproefde machtsstrategie die ook in heel wat andere sectoren de overhand neemt.

Het is natuurlijk geen toeval dat N-VA overal zijn strijdbare soldaten liet postvatten in de raden van bestuur van grote huizen. Vandaag werken die vrij constructief mee om vertrouwen te winnen. Maar wat als er morgen collectieve marsorders volgen?

De oplopende cultuurstrijd signaleren volstaat niet. We moeten overleggen hoe we samen diversiteit en autonomie willen vrijwaren. Bijvoorbeeld, wat doen we als een van onze collega’s onder vuur komt te liggen? Reageren we samen, of laten we toe dat de ene na de andere organisatie klappen krijgt?

Heel wat organisaties zijn momenteel bezorgd over hun eigen dossier, kennen elkaar soms niet goed en vrezen voor het gebrek aan onderlinge solidariteit. Maar als we elkaar argwanend als concurrenten gaan bekijken en elk afzonderlijk hopen dat het wel goed komt via de eigen connecties, verliezen we allemaal.

De inzet

Onze bezorgdheid is fundamenteel van aard. Er zijn drie soorten visies op samenleven en cultuur die hun eigen politieke vertaling hebben gekregen: de neoliberale, de rechts-conservatieve en de solidaire. Het neoliberale offensief van besparen om te vermarkten is een constante in de meeste Europese lidstaten.

Dit offensief op onze sociale welvaartstaat verloopt steeds meer in combinatie met een rechts-conservatieve koers die een neoliberale aanpak maar al te graag als shocktherapie gebruikt.

De conservatieve visie, zoals Bart De Wever die aanhangt, ziet een samenleving niet als een verzameling van individuen die samenleven volgens een sociaal contract waarin bepaalde basisrechten, conform de universele mensenrechten, vastgelegd zijn om ons de vrijheid te geven ons eigen leven te ontplooien.

De conservatieve visie vat een maatschappij daarentegen op als een lotsgemeenschap met bepaalde, gedeelde waarden, instituties en tradities. Cultuurwetenschapper Ico Maly analyseerde deze visie in zijn boek N-VA. Analyse van een politieke ideologie (2012, EPO) en legt uit waarom ze deel uitmaakt van een anti-verlichtingstraditie waarbinnen ook het fascisme groeide.

Cultuur als nationalistische propaganda

De conservatief denkt in termen van een sociaal weefsel, dat je als een levend organisme moet onderhouden en waaraan individuen ondergeschikt zijn. Dat weefsel is bedoeld als vangnet, zeg maar. Maar dan eentje waar je al als andersdenkende snel in verstrikt en gevangen geraakt.

Centraal in dit denkbeeld staat het idee van een volk met een eigen volksgeest en een natie waar wij allen drager van zouden zijn en die we als groep moeten verdedigen. Cultuurwerking dient vervolgens om harmonie te bewerkstelligen en de natie groot te maken.

Conflict is dan een stoorzender, ook al vereist een democratie de mogelijkheid tot ideeënstrijd om vooruitgang te boeken. Vreemde of nieuwe culturen die andere waarden voorstaan zijn dan mogelijks een gevaar, iets dat het kostbare weefsel van de natie aantast of ‘ziek’ maakt.

Onverdraagzaamheid

Deze oprukkende cultuurvisie – een harmonische monocultuur bewerkstelligen via het koesteren van ‘onze identiteit’ en ‘onze tradities’, wat dat ook moge zijn – vinden we zowel terug bij de extreem-rechtse tak van het Vlaams-nationalisme als bij diegenen die zich als de gematigden profileren.

Inzake cultuur hebben ze de mond vol over verbinden, het bewerkstelligen van een warme cohesie, over verbondenheid en barmhartigheid. Maar deze schijnbaar vredelievende visie heeft een schaduwkant: de onverdraagzaamheid voor wat dwars is of anders wil zijn.

Het staat haaks op het inzicht dat een samenleving sowieso betrokken is in een historische emancipatiestrijd, wat veronderstelt dat we tradities in vraag moeten kunnen stellen.

Het botst met het inzicht dat we de vrijheid moeten hebben om nieuwe tradities vorm te geven die beter aansluiten bij de hedendaagse tijdsgeest of het voortschrijdend inzicht. Deze conservatieve visie staat erg wantrouwig tegenover maakbaarheid.

Ze verwart confrontatie en discussie met polarisatie en leeft op gespannen voet met het inzicht dat kritische discussie de vroedvrouw is van een humanistische samenleving waarbij de emancipatie van de héle bevolking het uitgangspunt is: iedereen, van stamboomvlaming tot nieuwkomer.

De universele mensenrechten zijn plots relatief als het gaat over situaties die de cohesie van de volksgemeenschap zouden verstoren.

Eén volk, één taal, één cultuur?

Maar we zijn helemaal niet één volk met één cultuur. Elke nationale cultuur is opgesplitst in verschillende culturen. Er is cultuur die systeembevestigend werkt en cultuur die bevrijding uitdraagt. De wereld is dan wel een dorp geworden, in elke straat van dat dorp doet zich een sociale strijd voor en iedereen die door die straat loopt, moet positie kiezen.

Alle culturen van de wereld bevatten achterlijke en onderdrukkende aspecten waartegen een progressieve mens stelling neemt. Elke cultuur is onvermijdelijk ook een intern conflict.

Dat maakt de verzuchting om ‘de’ Vlaamse cultuur in het algemeen te omarmen en te promoten inhoudsloos. Het is een frase die vooral economische belangen dient.

Of om het ‘Vlaamse merk te cultiveren’, zoals Sander Loones en Matthias Diependaele (N-VA) het omschreven in hun essay naar aanleiding van de Vlaamse feestdag (DS, Vlamingen, kom uit de kast. 11/07).

“Wie zijn merknaam cultiveert en in zijn identiteit investeert, trekt geld en talent aan. De 21ste eeuw zal draaien om merk, verhaal en identiteit. Daar ligt de uitdaging.“

Tegenover dit reactionair patriottisch project moeten wij een andere uitdaging voorop zetten: het humanistisch streven dat alle mensen vooruit helpt, niet alleen het identitaire denken in functie van winst voor enkelen.

Om dat te realiseren, hebben wij elkaar nodig. Of we het nu willen of niet, de cultuurstrijd tussen een progressieve en een conservatieve visie op cultuur is vandaag volop aan de gang. Er valt niet aan deze confrontatie te ontsnappen: er is geen zijlijn meer.

Organisaties die geïnteresseerd zijn om hier samen aan te werken, graag een seintje aan ACOD Cultuur: robrecht.vanderbeeken@acod.be

Robrecht Vanderbeeken is filosoof en vakbondsverantwoordelijke voor ACOD Cultuur.