Zorro of de oorsprong van de moraal

Zorro of de oorsprong van de moraal

zaterdag 7 december 2013 16:39
Spread the love

Zorro of de oorsprong van de moraal

“Er zijn geen toeschouwers”, antwoordde mijn vrouw toen ik mij weer eens verdedigde na een schermutseling op een familiefeest. Ik had aangevoerd dat ik een cowboy was die op zijn doel afgaat. Niemand kan de cowboy ervan weerhouden verder te lopen, tenzij door hem uit te schakelen. Ze zei: “het leven is geen ?lm. En zeker geen Western”. Ik haalde de laptop boven – het was vakantie en midden in de nacht – en noteerde het meteen. “Daar moet ik over nadenken”, zei ik.

Maar toen ging mij een licht op: “Je hebt een punt, maar mijn intuïtie is de volgende: er bestaat geen moraal zonder ingebouwde toeschouwer… Voor mijn part de blik van de vader (als toeschouwer) die dan in een lange antropologische geschiedenis verinnerlijkt wordt, voor mijn part na een freudiaanse vadermoord (of een koningsmoord – denk aan Hamlet! -, of de moord op het oermamoetje, de leider van de oerhorde) of een girardiaanse zondebok, die eerst uitgestoten en/of afgeslacht en dan vervolgens aanbeden wordt, als basis van de cultus, de samenleving en de moraal, enzovoort. Hoe duister ook de ondergrond en hoe vergezocht de hypotheses, dat doet er nu niet toe. Maar er is een ingebouwde en tegelijk zelfoverstijgende toeschouwer – of er is geen moraal.

Zonder innerlijke toeschouwer is alles toegelaten. Want voor Wie en Wat zou ik alle

misdaden waartoe ik in staat ben (en dat zijn er nogal wat:), laten? Nietzsche begrijp ik nu: het komt erop aan zo te leven dat je het duizend keer opnieuw wil doen. Niet omdat je gelooft in de eeuwige terugkeer of zo, maar omdat je eigen ja, de enige basis is voor een leven in vrijheid: je eigen keuze, je eigen belofte aan jezelf, je eigen amor fati, de liefde voor je lot, om het iets nietzscheaanser uit te drukken. En die vrijheid, zoals alle ?losofen bon gré mal gré hebben moeten toegeven, is een basisvoorwaarde voor moreel gedrag”.

“Zonder verinnerlijkte toeschouwer, zijn er alleen de uitwendige toeschouwers als basis van de moraliteit: we noemen het conventie, sociale druk, sociale controle, disciplinering, enzovoort. Keeping up appearances. De basis van alle sociologie, maar drijfzand als het dan toch over moraal moet gaan. Wat heb je geïnterioriseerd als je ‘een man van eer’ wordt? Wat is een erewoord? Wat is eerbaarheid? De eer is de voorwaarde van de eerlijkheid. Want wie eerloos is, liegt zoals het uitkomt. Daarom”, zei ik, “is de eer, de eer-lijkheid, als basis van elke belofte en elke keuze, de basis van de minimale moraal, de smalste, maar enige echte basis van de moraal zonder meer.

Dat geloof ik werkelijk in te zien. Op mijn erewoord. Het leven: een ?lm. Sommige mensen spelen hem voor God, anderen voor het oog van de buitenwereld, het maatschappelijk aanzien, etc. Maar dat is allemaal nonsens. Ik kan wel lessen trekken uit de leer van mijn vader, uit de anekdote rond Karel Seys en zo (zoals beschreven in Het Boek der Openingen), maar mijn vader is niet de basis van mijn moraal, al zou ik mijn vader nog zo vereren en zelfs vergoddelijken (wat de man zonder meer zou verdienen, even rechtvaardig als de Nazareër en even stuurs, coleriek en nukkig als Zeus, maar stukken minder frivool, en dus veel edeler). Hij heeft mij alleen zijn leer over moraal en het ware leven en zo meer doorgegeven, zoals het een vader, en misschien uiteindelijk alleen een vader, toekomt. Het was zijn verdomde plicht dat te doen.

Vaders die dat nalaten omdat het uit de mode is, of omdat ze geen tijd hebben, of omdat weet ik veel, zijn onverantwoorde ouders. Nu, ik kan lessen trekken uit de leer van de vader, maar ik kan de ?lm van mijn leven alleen voor mezelf spelen, omdat ik weet dat hij vanuit de hemel niet toekijkt (noch mijn vader, noch god de vader – hoewel ik in alle stilte hoop dat eerstgenoemde mij nu zou kunnen zien). Ik kan alleen doen alsof en hopen dat hij trots zou zijn op mij. Maar helaas: niemand kijkt toe. Er zijn geen toeschouwers”, besloot ik.

“Juist daarom is het enige morele leven een ?lm. Het is een ?ctie: je doet alsof het allemaal over leven en dood gaat, en er goeie en slechte zijn en dat uiteindelijk de gerechtigheid zal zegevieren, niet om geld of om macht, maar om de eer, omdat je aan jezelf gezworen hebt dat dit de lijn is die je bewandelt en niemand je kan tegenhouden tenzij door je uit te schakelen, zoals in de cowboy?lms”.

Mijn vrouw glimlachte. Ze bleef het echter grondig oneens, vooral met de conclusies die ik daar in de praktijk uit trok. Het rechte pad, het pad van de gerechtigheid. De lezer zal wellicht opwerpen dat ik in mijn haast een sprong heb gemaakt tussen eer en gerechtigheid? Inderdaad. Maar die sprong lijkt mij uiteindelijk heel klein. Wie een man van eer is, is eerlijk en wie eerlijk is, zal moeten toegeven dat onrechtvaardigheid oneerlijk is. Hij zal dus vanaf het ogenblik dat hij heeft ingezien, dat eer en gerechtigheid hoger staan dan alles – en juist daarin verbonden zijn – leven vanuit het standpunt van de eeuwigheid.

Moet iedereen een held zijn? Neen, maar eerloosheid en lafheid zijn wel degelijk absoluut te vermijden. Ze zijn oorsprong en gevolg van alle soorten kwalijke dingen, zoals omkoperij, uitbuitin,g enzovoort, en van allerlei kwalen, zoals verslavingen bijvoorbeeld. Wie verslaafd is, wordt eerloos. Wie zijn eer verloren heeft, zal gemakkelijk ten prooi vallen aan een verslaving.

Ook als er geen toeschouwers zijn, dan nog moet je jezelf recht in de ogen kunnen blijven kijken. Eigenlijk is, zo beschouwd, de spiegel de moraal van het verhaal. Maar dan toch een gebroken spiegel, die het ego eerder vernietigt dan het te spiegelen, en het in elk geval overstijgt. Noem het super-ego, waarom niet? Superman en Batman zijn, naast de westernheld, de incarnaties van de zuivere moraal. Maar Zorro is onovertroffen.

Don Diego is een frivole nietsnut in het echte leven (die niet eens zijn vader kan of wil verdedigen), maar in werkelijkheid is dat juist zijn cover up, voor zijn alomtegenwoordigheid als ware moraalridder, die met veel bravoure en zin voor humor opkomt tegen alle onrecht. Dat is in zekere zin de verhouding tussen ego en super-ego. Want Don Diego moet vaak zichzelf, zijn maatschappelijke ik, vernederen en belachelijk maken om echt de moraal, de ethische eis van gerechtigheid te kunnen dienen. Zorro heeft met andere woorden een andere instantie die hem aandrijft en die boven de maatschappelijke blik staat (en boven de blik van de vader), zijn geweten natuurlijk. En ook hij speelt een toneeltje in het toneel en dus ook een ?lm in de ?lm. En als het geen ?lm zou zijn, dan nog zou hij het misprijzen van zijn vader moeten weerstaan, om zijn roeping te kunnen volgen.

Alleen gemaskerd kan zijn super-ego verschijnen, want anders wordt het vernietigd. Alleen wie beschermd is (door een sociale uitzonderingspositie bijvoorbeeld) kan vrijuit wantoestanden aan de kaak stellen. De vader, Don Alejandro, geloof ik, bewondert Zorro, maar misprijst zijn frivole zoon. Alleen een stomme is Zorro’s deelgenoot. De enige toeschouwer (de enige die weet wie Don Diego werkelijk is) zwijgt. Hij zal altijd zwijgen. Omdat hij het echte ?ctieve personage is. Er is geen getuige van ons ware, maar sociaal noodzakelijk gemaskerde super(man)ego (Denk aan Clark Kent, ook zo’n kluns). En dat is maar goed ook, want anders zouden er geen eer en geen eerlijkheid zijn, alleen maar de blik van de ander, de toeschouwer. De eer en de eerlijkheid en de honger en dorst naar gerechtigheid, staan daar ruiterlijk boven en kijken toe (enters the ghost…exist the ghost).

De engelbewaarder en de alziende god zijn surrogaten voor de stomme ?lm van de eer-lijkheid. Feuerbach heeft het nog steeds bij het rechte eind: het zijn ?lmprojecties. Ze ontnemen de mens alleen maar de eer zelf te handelen en zelf zijn boontjes te doppen like a lonesome cowboy. Moederziel alleen. En ja: één tegen allen, als het moet. Maar in elk geval moederziel alleen. Want, mijn vrouw had, uiteraard, zoals gebruikelijk, uiteindelijk, gelijk: er zijn geen toeschouwers.

(Deze tekst is slechts een bewerking van een column gepubliceerd door een zekere Jan Hagel omstreeks het eind van de vorige eeuw in de krant De Standaard… )

[Voor wie van de Z

   …van

Zorro houdt, zie:]…

[http://tiny.cc/131g7w]

take down
the paywall
steun ons nu!