Wie is Beppe Grillo? Waar komt M5S vandaan?
Ter verduidelijking: Beppe Grillo is in de recente landelijke verkiezingen in Italië (februari 2013) een bepalende factor geworden in het Italiaanse politieke landschap. Zijn beweging heet M5S: Movimento 5 Stelle, letterlijk: Beweging 5 Sterren. M5S werd opgericht op 4 oktober 2009. De 5 sterren staan voor: Acqua (water), Ambiente (omgeving), Trasporti (vervoer), Connettività (verbinding), Sviluppo (ontwikkeling).
Bij ons zou men Beppe Grillo vermoedelijk een ‘stand up comedian’ noemen. Begin jaren 90, na een conflict met de Italiaanse televisie (RAI) weigert hij nog op te treden op televisie. Hij brengt zijn shows ‘live’ te lande, op stedelijke pleinen, in parochiezalen,… Ze evolueren meer en meer naar politieke satire, met zware kritiek op de gevestigde politieke partijen en hun leiders. Hij bijt zich geregeld vast in de grote financiële en politieke schandalen in Italië met actualiteitswaarde.
Midden jaren 90 zien we een belangrijke omslag in zijn functioneren. Grillo ontdekt het internet en de wereld van de blogs. Hij start een eigen blog: beppegrillo.it . In diezelfde periode, 1994, start Berlusconi met Forza Italia (later: Partito della Libertà) zijn politieke carrière. Grillo vindt in Berlusconi een uitstekend sujet als voorwerp van politieke satire. Zonder zelf syndicalist of exponent van het middenveld te zijn, vindt Grillo in eerste instantie een fanclub in linkse middens.
Grillo ontwikkelt in de jaren 90 zijn profiel via zijn blog en via lokale optredens in de publieke ruimte. Hij begint actieve interesse te tonen in de politiek en lijkt een actor te willen worden in het politieke spel. Zijn discours wordt meer en meer anti-establishment, zowel tegen het rechtse als tegen het linkse establishment. In 2008 klasseert The Observer beppegrillo.it 9° in een klassement van meest invloedrijke blogs over de gehele wereld. Grillo nodigt zijn blogbezoekers uit om zich onafhankelijk te organiseren via beppegrillo.meetup.com . De ‘meetup’ groepen worden een belangrijk principe van organisatie: ze zijn de lokale invulling, met een grote autonomie, van de Beweging. Hij organiseert dan een ‘Vaffanculo’-dag (of V-Day), noem het een ‘Fuck Off Day’.
Op 8 september 2007, worden in het stedelijk centrum van Bologna, 350.000 handtekeningen verzameld met het oog op een wetsvoorstel rond volgende 3 actiepunten: 1. na gerechtelijke veroordeling kan niemand ooit nog lid worden van het Parlement; b. niemand kan meer dan twee maal verkozen worden voor het Parlement; c. het zijn de persoonlijke voorkeurstemmen en niet de rangschikking bepaald door een partijtop die bepalen wie in het Parlement zetelt voor een partij. Na de verkiezingen van 2008 komt er een V2-dag, ditmaal te Torino. Waar V1-dag zich tegen de politieke klasse gericht heeft, richt de V2-dag zich tegen de journalistieke klasse en de establishment-media. Grillo kiest 25 april als symbolische datum voor de V2-dag, traditioneel is dit de dag waarop Italië zijn bevrijding van het fascisme viert. Zijn boodschap: “Italië kent 2 castes die vernietigd moeten worden: de politieke caste en de journalistieke caste”. “We moeten ons bevrijden van het fascisme dat uitgaat van de informatiemedia”. In de herfst van 2010 organiseert Grillo een ‘Five Star Woodstock’, waar hij een manifest voor M5S voorstelt. In 2011 zet het Berlusconisme zijn afkalving in.
Grillo’s politieke doorbraak
Bij de regionale verkiezingen van 2010, komt M5S op in 5 Italiaanse regio’s en haalt er meer dan 500.000 stemmen. Bij de lokale verkiezingen van 2011 presenteert M5S kandidaten in 75 gemeenten. In Bologna, traditioneel links, haalt M5S 9.5% van de stemmen.
Grillo’s eerste grote doorbraak op de politieke scène dateert echter van de gemeenteraadsverkiezingen van 2012. M5S verdubbelt zijn aantal kiezers. 150 ‘grillini’ doen hun intrede in het lokale bestuur in Italië. In Parma, een belangrijke stad in Noord-Italië, wordt Federico Pizzarotti, een ‘grillino’, burgemeester. Eind 2012 vinden in Sicilië regionale verkiezingen plaats en de ‘grillini’ scoren opnieuw heel goed (15%). Wel komen voor het eerst enkele interne conflicten aan de oppervlakte tussen Grillo en enkele lokale leiders die Grillo te autoritair vinden. Grillo en Gianroberto Casaleggio (van wie men aanneemt dat hij de mentor is achter de acties van Grillo) wordt aangewreven dat zij te autoritair zijn. Grillo bijt van zich af. Hij schreeuwt uit dat in M5S alle ‘meetup’ groepen toch autonoom zijn. (Maar het is wèl zo dat Grillo juridisch de enigste rechthebbende is op het logo van M5S). Hij vergelijkt zijn MS5 met een autobus die door Italië rijdt en hij, Grillo, is de chauffeur. (Hij voert effectief ook telkens campagne zich bedienend van een autobus, een medium waarvan ook Romano Prodi zich al eens succesvol heeft bediend.) Grillo’s eerste politieke thema’s: omgeving (ecologie), voeding, openbaar vervoer, tegen staatssteun aan de pers, en democratische controle op de telecommunicatie.
Op naar de verkiezingen van 2013. Grillo’s vroegere thema’s blijven aan de orde, maar er komen er nieuwe bij: de tewerkstelling, oproep om de EU te verlaten (want EU beheerst door Duitsland), en oppositie tegen het toekennen van de nationaliteit aan immigranten die in Italië geboren zijn (dus: tegen ius soli). Vroeger al had Grillo zich uitgesproken tegen toetreding van Roemenië tot de EU (en tegen de te grote inwijking van Roma zigeuners in Italië). Hij blijft zijn twee grote vijanden viseren: de ‘caste’ van de politici en de ‘caste’ van de journalisten. Verder keert hij zich voortaan ook tegen de representatieve democratie. De burgers moeten zelf, rechtstreeks, persoon per persoon op het beleid kunnen wegen, niet via verkozenen. En zijn eigen M5S verkozenen? “Ze zijn mensen zoals jij en ik, in niets verschillend van elk van ons.” – “Ons enigste wapen is het web en ons enthousiasme” – “Wij zijn de uitgeslotenen” – “Onze verkozenen moeten zich onthouden van samenwerking met de gevestigde politieke partijen.” Ook belooft Grillo de kieswet drastisch te veranderen (maar dat beloofden anderen ook), en de kosten van de politiek naar beneden te halen. (De Italianen hebben het Monti heel kwalijk genomen dat hij daar niet aan geraakt heeft, terwijl elke doorsnee Italiaan uit de middenklasses de besparingen heel ingrijpend gevoeld heeft.)
Zelf dient hij zich aan als een charismatisch leider en gebruikt hij al de trucs van het métier van de ‘stand up comedian’. Al de vorige eerste ministers krijgen een etiket: Prodi is ‘valium’, Berlusconi is een ‘psycho-dwerg’ of ‘chef Tarmac’, en Monti wordt steevast ‘Rigor Montis’ genoemd. Zijn lichaamstaal spreekt boekdelen: hij zweet, schreeuwt, is verontwaardigd. Zijn lijf dampt levende verontwaardiging uit. “M5S is geen politieke partij als de andere!”, schreeuwt hij uit. (Grillo spreekt nooit, hij roept zelden, meestal schreeuwt hij, naar adem happend.) En dan – heel interessant: “M5S heeft geen ideologie, maar ideeën!” In januari 2013 groeien de Meetup groepen uit tot 708 lokale groepen, gespreid over 574 steden en zelfs aanwezig (via de migratie) in 13 landen, van de VSA tot Australië. De meeste groepen bevinden zich natuurlijk in Italië. Totaal: 99.000 leden. Grillo blijft afwezig op de televisie. Daar hakken de andere partijen lustig op mekaar in, in programma’s als Ballaro’ en andere.
In de nationale verkiezingen van 24-25 februari 2013 haalt M5S 25,5% van de stemmen voor de Kamer en 23,8% voor de Senaat.
De context van Grillo’s succes
Hoe ziet ondertussen de politieke en maatschappelijke scène eruit in Italië? Sterk verbrokkeld, en met een regering Monti die zwaar aan het besparen geslagen is. (Wie heeft hier bij ons ooit in een interview gezegd dat België zoiets als een Berlusconi nodig had om er bovenop te geraken?) Tot het algemeen klimaat, trouwens overal in Europa, mag verder gerekend worden: een sterke focus op individuele persoonlijkheden en zelfs partijen met de naam van een persoon in de benaming van de partij zelf. Men denke aan onze LDD lijst hier in België, of aan de focus binnen de NVA op BDW, en binnen het FDF op Maingain.
Zijn electoraat? Tot in 2010 bestaan zijn kiezers voor 45% uit mensen die traditioneel links stemmen, maar dat wordt van dan af aangevuld met stemmen die traditioneel rechts thuis horen. Meer nog, van 2011 af nemen de ex-stemmers voor Lega Nord en voor de partij van de vrijheid (van Berlusconi) de bovenhand in M5S met 38%. Maar tijdens de laatste verkiezingen begin 2013 verloor de linkse PD duidelijk opnieuw een heel pakket kiezers aan M5S.
Tussen de M5S kiezers vindt men vandaag alle klassen van de bevolking: studenten, arbeiders, ondernemers, mensen uit Noord-, uit Midden- en uit Zuid-Italië, mannen (toch nog altijd een lichte meerderheid) en vrouwen.
Conclusies uit dit overzicht
Grillo kanaliseert een groot stuk ongenoegen en een flink pakket disfuncties. Hij gaat er prat op dat dit zonder geweld gebeurt. Hij veroordeelt geweld. Zijn benadering is niet dilettantistisch, maar uiterst professioneel: met gebruik van het internet (blogs), wat hem toelaat zowel sterke lokale identiteiten als een globale visie met mekaar te verenigen in één grote Beweging. Hij is bijzonder sterk in het gebruik van beelden: zijn lichaamstaal is beeldend, zijn autobus is legendarisch. Hij heeft eerst een ‘niche’ uitgebouwd en eenmaal die gevonden werd, heeft hij die uitgebreid. Hij doet dit niet via een consistente ideologie, maar via input van ideeën. Binnen een ideologisch kader zijn die ideeën vaak niet coherent, maar hij keert zich heel uitdrukkelijk tegen elke ideologie en verdedigt het primaat van de los staande ideeën.
Zijn er bij Grillo al aanzetten te vinden waar andere partijen zich zouden kunnen van bedienen om zich op hun beurt, bijvoorbeeld bij ons, te herbronnen? Enkele mogelijkheden: het feit dat elke individuele verkozene voortdurend in contact moet blijven via het internet met zijn kiezer of potentiële kiezer en hem op regelmatige basis moet bevragen of hij goed bezig is en op welke punten hij zich moet herzien? Het feit ook dat die verkozene dit meedeelt via het net en ook voorafgaand aan zijn interventie laat weten wat hij in het Parlement zal zeggen. (Dat heeft Grillo trouwens recent parten gespeeld: toen de linkse PD de voormalige Siciliaanse anti-maffia rechter Piero Grasso voorstelde als voorzitter van de Senaat, zegden de Siciliaanse ‘grillini’ tegen Beppe Grillo in, en tegen zijn banvloeken in, dat zij geen keuze hadden dan positief voor Grasso te stemmen, “anders zullen onze kiezers in Sicilië ons dit nooit vergeven”). Ander actiepunt van Grillo dat te overwegen valt: het feit dat de vastheid van betrekking in de politiek zou teruggeschroefd worden, bv. een maximum van 2 of 3 termijnen.
Ongetwijfeld reikt de betekenis van het fenomeen Grillo veel verder dan ik hier aangeef. Het zou goed kunnen dat het slechts een van de eerste echt succesvolle aanzetten is (- al zal de pudding deze keer wellicht nog relatief snel ineenzakken), naar nieuwere vormen van participatie aan het politieke bedrijf. De democratische politieke partijen bij ons zouden er echter goed kunnen aan doen om tijdig in hun eigen schoot dergelijke fenomenen te analyseren en er de lessen uit te trekken voor zichzelf.
Ps. bronnen:
Ilvo Diamanti in La Repubblica
Bordignon en Ceccarini, in “South European Society and Politics”
Eigen waarnemingen.