Beste Francine,
Ik heb gedurende heel wat jaren heen nauw samengewerkt met Jaap Kruithof, eerst in de Club van Antwerpen en later in de groep Primrose (de naam van de villa waar hij woonde). Ik heb er tientallen debatten mee gehad, verschillende vrije tribunes met hem samen geschreven en urenlange discussies met hem gevoerd.
Jaap was een overtuigd marxist, en voor zover ik zijn gedachtengoed ken, zou hij het fundamenteel oneens zijn met je betoog, en dat op verschillende vlakken: 1. hij deelde je fundamenteel pessimisme (defaitisme) langs geen kanten; 2. hij zou je karikaturaal beeld van de klassenanalyse van Marx verwerpen; 3. hij maakte een heel ander bilan op van de socialistische revoluties als jij; 4. hij zag het ecologisch vraagstuk bij uitstek als een klassenvraagstuk en 5. hij maakte ook constant onderscheid tussen primaire en secundaire tegenstellingen, terwijl jij dat niet (voldoende) doet.
1. Je tekst straalt een fundamenteel pessimisme uit: er zijn ‘geen goede voorbeelden van een geslaagde economie in het communisme of het socialisme’, ‘een internationale, ja zelf een Europese klassenstrijd, zit er niet meer in’, ‘het kapitalisme zal nooit definitief uitgeschakeld zijn’, ‘de linkerzijde zal geen garen spinnen bij de huidige crisis’.
Jaap, kort na de val van de Berlijnse Muur: “Voor de wanhopigen, ontmoedigden, gedemoraliseerden die het niet meer zien zitten blijft er een boodschap. Het socialisme is de wereldbeweging van de vertrapten en onderdrukten, het beleeft momenteel nederlagen, maar het is allerminst dood. Het socialisme heeft een machtige, vitale bron, de basisdeficiënties van het wereldkapitalisme. Dat stelsel schept elke dag grotere polarisatie tussen rijk en arm, mens en natuur. Als socialisten hier verslagen worden, duiken ze noodzakelijkerwijze elders op, omdat het kapitalisme niet in staat blijkt wat dan ook fundamenteel op te lossen. De toekomst in aan ons. Venceremos.” (Socialisme en Vrijheid, Berchem 1990, p. 29)
“Via allerlei wegen wordt de wereld immers toch langzaam maar zeker socialistischer. Dat veel linkse Europese intellectuelen ontgoocheld zijn en een defaitistisch geluid laten horen, is een gevolg van het feit dat de Europese linkerzijde in de wereld van vandaag slecht geplaatst is, geen historische rol kan spelen, gedwongen wordt toeschouwer te zijn. Erger wordt het wanneer de ze mensen, uit ontevredenheid, het wereldgebeuren vanuit hun particuliere positie beginnen te beoordelen en er niet meer in slagen te weten wat nu eigenlijk wel en wat niet links is.” (Links en rechts, Berchem 1983, p. 46)
2. Ik weet niet waar je haalt dat Marx maar twee klassen zag en de ‘kleine middenstanders’ niet. Je zal Marx zelf er nog eens grondig moeten op nalezen. Marx neemt in zijn analyse álle verschillende klassen (of deelklassen) op en doet dit op een correcte en exhaustieve manier, maar hij stelt wel dat twee ervan meer ‘strategische’ waarde hebben dan de andere. De sociale geschiedenis heeft hem overigens overschot van gelijk.
Dat wil niet zeggen dat de andere klassen (of deelklassen) geen rol kunnen spelen, integendeel. Als je een beetje de diverse revoluties kent van de 20ste eeuw, dan zal je zien dat alle revolutionairen die zich op Marx beroepten, zonder uitzondering zeer brede allianties hebben opgezet na de revolutionaire overwinning. Zelfs Mao werkte nauw samen met de nationale burgerij na de machtsovername.
Voor Jaap (en voor Marx) was de basistegenstelling van het kapitalisme die tussen arbeid en kapitaal, wat teruggaat op het gegeven van meerwaardeproductie en uitbuiting als voorwaarde voor de kapitaalaccumulatie. “Zolang de essentiële productie- en distributiemiddelen in handen zijn van bepaalde sociale groepen bestaan er klassentegenstellingen.” (Links en rechts, p. 43)
3. Jaap had een uitgesproken kritische maar tezelfdertijd genuanceerde visie op de socialistische of communistische revoluties uit het verleden (of heden). Hij gooide het kind met het badwater niet weg. Voor jou moet bijvoorbeeld ook de Cubaanse revolutie eraan geloven.
Jaap daarover: “Het Westen heeft nooit willen toegeven dat de sociale verwezenlijkingen op Cuba inzake armoede, werkloosheid, analfabetisme en kindersterfte een voorbeeld zijn voor heel de Derde Wereld. Sinds 1958 verwezenlijkt Cuba een palmares dat geen enkel ander Latijns-Amerikaans land kan voorleggen. Het gaat om die dingen waar geen enkele Cubaan van verstoken blijft: voeding, werkzekerheid, gezondheidzorg, huisvesting en sociale en politieke participatie.” Jaap hekelde heel sterk de totaal verdraaide beeldvorming van de westerse media over andere regimes en constateerde dat heel wat progressieven daarin meegingen, mede omdat ze denken dat “de uitbreiding van de liberale mensenrechten kan samengaan met de ongeremde expansie van de kapitalistische economie”. (uit het Voorwoord van ‘De gok van Fidel’, Berchem 1998) Jaap had het niet zo met mensen ‘die alle revoluties steunen behalve diegene die slagen’.
4. Voor Jaap vloeide de ecologische dreiging voort uit de ongebreideld winstlogica van het kapitalisme. Als materialist maakte hij een haarscherpe analyse van de krachtsverhoudingen van het kapitalisme (klassen) en de mechanismen die tot sociale polarisatie, maar ook tot ecologische ondergang leiden. Hij verweet de groene beweging juist dat ze dit niet of nauwelijks deden.
Voor hem was het ecologisch vraagstuk bij uitstek een klassenvraagstuk waarbij we het zouden moeten opnemen tegen een “alliantie van het grootkapitaal, de financiers, industriëlen en handelaars”. Deze klasse (of alliantie) heeft de strijd tegen de klimaatopwarming opgegeven omdat ze beseft dat we zullen moeten kiezen tussen het kapitalisme ofwel een leefbaar klimaat. Zij hebben blijkbaar gekozen. De ecologische kwestie wordt het klassenconflict van deze eeuw. Bellamy Foster en andere auteurs hebben daar uitstekende boeken over geschreven.
5. Volgens jou is solidariteit tussen Noord en Zuid onmogelijk, en Jaap zou dat volgens jou ook vinden. Dat vind ik vreemd. Ik kende zelf geen meer uitgesproken tiersmondist als Jaap Kruithof. Hij analyseerde scherp het systeem van “winstafvloeiing van het Zuiden naar het Noorden”. Maar dat belette in zijn visie geenszins de solidariteit tussen de arbeidersklasse hier en in de Derde Wereld.
Hij stelde het zo: “De arbeider van het Noorden staat in de nationale continentale context tegenover de kapitalist en is in de planetaire verhoudingen met diezelfde kapitalist verbonden tegen de proletariërs in het Zuiden.” Dat was een gegeven en in zekere zin een handicap. In je analyse moest je daar rekening mee houden en hij vond dat bepaalde marxisten dat onvoldoende deden.
Maar juist omwille van die handicap was die solidariteit tussen Noord en Zuid heel hard nodig. “Waar het op aankomt is alle problemen te benaderen vanuit het bestaande wereldsysteem en daarin de hoofdtegenstellingen te ontdekken.” (Arbeid en Lust, Berchem 1984, p. 9) Dat was de radicaliteit die hij altijd heeft nagestreefd. Rechts en de sociaaldemocratie hebben in zijn visie altijd gepoogd de onderklassen in het Zuiden uit te spelen tegen die van het Noorden. Die valkuil moest volgens hem precies vermeden worden.
Je poging om de klassenstrijd te her-denken en de eenheid van de linkerzijde te bevorderen is wellicht goed bedoeld, en veel van je ideeën zijn valabel. Maar ik vrees dat je betrachting zijn doel mist en misschien zelfs een averechts effect heeft. Op dit moment wint Marx ter linkerzijde (en zelfs ter rechterzijde) weer volop aan relevantie. Jij associeert marxisten met de woorden ‘sectair’, ‘fragmentair’, ‘dogmatici’, mensen die ‘geen aangepaste en aantrekkelijke strijdpunten’ hebben. Daardoor discrediteer je een niet onbelangrijke groep binnen links. Ik vraag me af of je op die manier de eenheid versterkt.
Met vriendelijke groeten
