De laïcité was in Frankrijk oorspronkelijk een progressief en bevrijdend principe, maar is de voorbije jaren op haar kop gezet en omgebouwd tot een reactionaire strategie van beknotting van de godsdienstvrijheid en bestrijding van de islam. Iets gelijkaardigs gebeurt met het antiracisme, zoals de socioloog Eric Fassin onlangs uitlegde in een boeiend en uitvoerig opiniestuk: “Het zijn de slachtoffers die de schuldigen zijn”.
In de jaren zestig leek er een consensus te bestaan over het antiracisme, zo legt hij uit. Racisme en antiracisme werden bekeken als ideologieën, de eerste verwerpelijk, de tweede vanzelfsprekend. Het ging om standpunten, en antiracisme was een achterlijk standpunt, waar verlichte geesten ver vanaf en boven stonden, en mee konden afrekenen.
Sinds de jaren negentig is deze visie niet meer houdbaar. Het racisme bleek geen residu van achterlijkheid, maar een sterk fenomeen dat alleen maar toenam. Het ging ook niet zozeer om standpunten, maar om praktijken. De benadering van het racisme verschoof dan ook van de ideeën naar de sociale mechanismen, van de ideologie naar de sociologie. Ondanks de verlichte ideeën over antiracisme bleek in de sociale werkelijkheid dat er racistische discriminatie bestond op de arbeidsmarkt en op de woningmarkt, en ook in het optreden van de politie. Het racisme was duidelijk eigen aan het maatschappelijk systeem, er was een “racisme systémique” aan het werk.
Het systeemracisme dat ingebakken was en is in de samenleving, leidde ertoe dat uiteindelijk ook het ideologische racisme kon triomferen: ‘Door het systeemracisme te tolereren, hebben we de racistische ideologie openlijk zien terugkeren : zo wordt ‘de grote vervanging’ [Grand Remplacement, de visie dat de oorspronkelijke bevolking van Frankrijk/Europa wordt vervangen door vreemdelingen, met name Arabieren, en de oorspronkelijke cultuur wordt verdrongen, en dit door een complot waar de intelligentsia bij betrokken is], een haatdiscours, gepresenteerd als een theorie.’
Het racisme en zijn ontkenning in de politiek
Het racisme bleef niet beperkt tot de ideologische standpunten en de dagelijkse praktijken, maar doordrong ook de politiek. Terwijl het systeemracisme protestbewegingen uitlokte bij de mensen die het moesten ondergaan, werd dat effect bestreden door politici. De huidige minister van onderwijs, Blanquer, kantte zich in 2017 in het parlement tegen bijeenkomsten met ‘non-mixité’ en tegen de term ‘racisme d’état’. Maar het staatsracisme was voor iedereen zichtbaar, het meest nog in de behandeling van de Roms en van de moslims (de hoofddoek, onder meer), maar ook in de identiteitscontroles door de politie die vooral niet-witte mensen troffen en treffen.
President Macron weigert zelfs de term politiegeweld te gebruiken, hij ziet hooguit al eens geweld door politieagenten (‘des policiers violents’), en ontkent daarmee het systeemkarakter van de ‘violences policières’, en weigert daarmee het probleem aan te pakken. Als illustratie van dit beleid noemt Eric Fassin ook het proces tegen Assa Traoré omdat ze openlijk over de verantwoordelijkheid van bepaalde politieagenten voor de dood van haar broer Adama gesproken heeft, terwijl justitie en het politieapparaat nu bijna vijf jaar na de feiten zelf nog niets ondernomen hebben tegen de betrokken figuren.
Ondertussen doet zich een belangrijke omkering voor. De antiracisten worden nu door rechts beschuldigd van racisme. Wie het woord ‘ras’ durft te gebruiken, is een ‘racist’. Maar, zo merkt Eric Fassin op, het woord ‘ras’ in het enkelvoud is iets anders dan de ‘rassen’ (meervoud) uit de discriminerende rassenleer van vroeger. Wat je nu dus ziet, is dat de vertegenwoordigers van het systeemracisme hun opponenten (bewegingen zoals die van Assa Traoré) verdacht maken en bestrijden als racistisch. Anti-blank racisme is een geliefkoosde term van dit discours. Hij is inmiddels ook al in de rechtspraak doorgedrongen.
Intra-communautair racisme
Een recent voorbeeld van dit omgekeerde discours is de rechtszaak Kebbab tegen Bouhafs. De syndicaliste Linda Kebbab van de politievakbond SGP FO spande een rechtszaak in tegen de journalist Taha Bouhafs wegens publieke belediging met racistisch karakter. De aanleiding daartoe is de publieke discussie na de dood van George Floyd vorig jaar. Na de eerste grote manifestatie van de beweging tegen politiegeweld van Assa Traoré beweerde de syndicaliste dat Traoré ‘een Amerikaanse kwestie gebruikt waar we niets mee te maken hebben’. De journalist had daarop als reactie een tweet gepubliceerd : ‘A.D.S. : Arabe de service’. Die drie woordjes worden nu gebruikt om Taha Bouhafs van belediging met racistisch karakter te betichten. Terwijl het duidelijk gaat om een politieke analyse, niet om vooroordelen tegenover een bevolkingsgroep. Merkwaardig is dat we nu te maken krijgen met beschuldigingen tussen mensen met migrantenachtergrond onder elkaar, ‘intra-communauteur’ racisme. Maar het gaat er alweer om het systeemkarakter van het racisme bij de staat te ontkennen en onbespreekbaar te maken.
Het tegenoffensief van de staat en van rechts tegen de antiracistische bewegingen in Frankrijk vat Eric Fassin bondig samen : het zijn de slachtoffers van het racisme die de schuldigen zijn !
