Het Fridericianum Foto RD/New Reform
De Documenta in de Duitse stad Kassel behoort samen met de Biënnale van Venetië tot de belangrijkste kunstmanifestaties in de wereld. Maar sinds haar ontstaan in 1955 is de Documenta, in tegenstelling tot het traditionelere Venetië, een controversieel gebeuren. In het begin werd ze gebruikt om het blazoen van Duitsland op te poetsen en vervolgens lanceerde ze de Amerikaanse popart kunstbeweging in Europa wat hen niet in dank is afgenomen omwille van de imperialistische invloeden die er mee gepaard gingen. Sinds de jaren ’70 manifesteert Documenta zich ook expliciet op het politieke terrein met als exponent de Duitse kunstenaar filosoof Joseph Beuys (1921-1986). Hij vond in 1972 het bebossen van Kassel met 7.000 eiken belangrijker dan meegolven met de commerciële kunstmarkt. Vele jonge kunstenaars zijn hem daarin gevolgd en zo is kunst opnieuw geworden wat het moet zijn: de spiegel van de maatschappij.
Nog vooraleer de huidige Documenta, nummer 15, op 18 juni van start is gegaan is er deining ontstaan over de bijdrage van het Indonesisch kunstenaarscollectief Taring Padi. Zij bouwden op de Friedrichsplatz, in het verleden ’the place to be’ tijdens de Documenta’s, een buitengewoon grote metalen constructie waaraan ze, onder het opschrift ‘People’s Justice’, een kleurige banner ophingen met teksten over wereldwijde conflicten van onmenselijkheid. Ondermeer teksten en karikaturen die in verband kunnen worden gebracht met antisemitisme zorgden voor een reactie van een Joodse organisatie die ook een andere deelnemer, het Palestijns kunstenaarscollectief BDS (Boycott Divestiment Sancrions), in het vizier kreeg. Op de tentoonstellingsplek Hübner-Areal hebben zij een voorstelling gemaakt waarin ook de geschiedenis van Israëlische bezetters verwerkt zit met een montage van historische filmbeelden en actuele interviews. De curators van Documenta, het Indonesisch kunstenaarscollectief Ruangrupa, reageerde met het voorstel om tijdens forumgesprekken de problematiek van antisemitisme aan te kaarten liever dan oorlog te maken tussen de verschillende meningen[1]. Maar dat was zonder de politiek gerekend. De Duitse media werden uit hun kot gelokt door een boute uitspraak van de Duitse president Frank-Walter Steinmeier (SPD) tijdens de openingsceremonie die vond dat het niet kan dat er geen Israëlische kunstenaars voor tegenwicht zorgen! Hij beschouwt de beeldvorming rond het Palestijns/Israëlisch conflict een provocatie. Het word hem door de Kasselse bevolking niet in dank afgenomen. Daarop is een discussie losgebarsten in de Duitse media die het conflict, als ‘Gefundenes Fressen’, hebben laten uitgroeien tot een schandaal met op de achtergrond de Holocaust. Het verder openhouden van de tentoonstelling hing zelfs aan een zijden draadje. Maar uit een interview met een Duitse journaliste in Israel blijkt dat de kunstenaars daar een overwegend ‘links’ etiket hebben. De CDU-CSU zullen begin juli in de Bondsdag over de zaak interpelleren. Bondskanselier Scholz (SPD), van dezelfde partij als Kassel burgemeester Christian Geselle, heeft onder de invloed van de media zijn bezoek aan Documenta afgezegd. Geselle probeert hem nu met een ‘open brief’ vooralsnog te overtuigen om te komen en eerlijk gezegd Scholz kan maar beter gaan om te zien hoe de mensheid over de wereldproblematiek nadenkt en er andere meningen op nahoud dan bijvoorbeeld de G7. Terwijl een paar honderd km verder de zogenaamde wereldleiders afgezonderd van de buitenwereld, omgeven door de troepenmacht van 7.000 politieagenten nog net niet in korte broek vergaderen, laat Kassel ons de echte wereld zien. De wereld zoals hij door miljoenen mensen broeit en beleefd wordt. In onze hotelkamer kijken wij naar beelden van manifestanten uit de omgeving van Garmisch Partenkirchen die protesteren tegen de belemmering van hun vrijheid door de aanwezigheid van de G7. Om de gemoederen te bedaren werd ‘People’s Justice’ weggehaald en verplaatst naar Hallenbad Ost aan de Leipziger Strasse dat tot een trefpunt is uitgegroeid. De door het collectief Taring Padi ontworpen pancartes en spandoeken, die eerder zijn meegedragen in betogingen, zijn blikvangers, muurkranten in de vorm van levende graffiti.
Richard Bell / foto MVA-New Reform
De Documenta is één grote aanklacht tegen de onmenselijkheid in de wereld, de migratiepolitiek, het kolonialisme, de oorlogen, onderdrukking van volkeren, rijke/arm, beknotten van de persvrijheid, gezondheidszorg, opwarming van de aarde, gebrek aan of afbouw van sociale structuren en verworvenheden en zo veel meer. Voor alle duidelijkheid dit alles ontstaat in de brains van “kunstenaars” die in de onderbouw van de maatschappij leven! Ruangrupa selecteerde 14 kunstenaarscollectieven van over de ganse wereld om mee te werken aan de opbouw van Documenta. Zij zorgen op hun beurt voor interventies van ca. 1500 kunstenaars. De meest bekende in de kunstwereld is Jimmie Durham (1940-2021). Hij was actief in de burgerrechtenbewegingen van Afro-Amerikanen en Native Americans in de jaren zestig en zeventig. Zijn oeuvre is gekenmerkt door deze ervaringen. De Nieuw-Zeelandse kunstenaars Elussie Wilson Heti & Ria Hiroki maken een statement met hun queer kunstenaarscollectief Fafswag. Zij vertegenwoordigen hun land ook op de Biënnale van Venetië en zijn daarmee de enigen die dit jaar op beide tentoonstellingen te zien zijn. Op het plein voor het Fridericianum staat nu eenzaam een tent die de naam ‘Aboriginals Ambassade’ heeft gekregen. Er zijn films te zien over de cultuur van deze Australische bevolkingsgroep met een duidelijke verwijzing naar de deportatie in reservaten van deze bevolkingsgroep door de “blanke man”. Op een andere plaats toont een filmcollectief beelden van transgenders, homo’s en lesbienne’s die zich in het Atlas gebergte openbaren uit vrees voor represailles door de Marokkaanse overheden. Deze tentoonstelling is opgebouwd in ruige kelders in de stationswijk. Even werd ook dit gebouw gesloten.
In het stadsdeel Bettenhausen heeft de kunstenaarsgroep Atis Rezistans uit Haïti een plaats gekregen in een kerk. Zij zijn de oprichters van de ‘Ghetto Biënnale’ in een armenwijk in Port-au-Prince. Op filmbeelden is te zien hoe enkele lokale kunstenaars van Atis Rezistans in precaire omstandigheden aan de slag gaan met jongeren uit de buurten en hen een therapie aanbieden om uit de armoede op te staan. Afval wordt daar tot kunst verwerkt. De werken die in het getto tot stand komen worden in de smalle straatjes van het getto tentoongesteld tijdens de Biënnale. De sculpturen zijn vaak agressieve en extreem seksuele verwijzingen naar de Fransen die Haïti op gewelddadige wijze hebben ingenomen (ca.1750). De kunstwerken verwijzen naar praktijken die bij de plaatselijke bevolking als een rode lap zijn blijven hangen.
Banner Taring Padi (detail) Foto MVA/New Reform
De inwoners van Kassel omarmen de Documenta als nooit voorheen. De verankering van de manifestatie is duidelijk aangeslagen. Liefst 36 plekken in Kassel maken deel uit van het geheel. De klassieke pleisterplaatsen zoals de musea maar ook wijken, scholen, sportverenigingen, kerkgemeenschappen en tal van andere lokale organisaties zijn betrokken in het project. Sinds maanden zijn er workshops die de doelstellingen in detail bespreekbaar maken voor de bevolking. De publicaties zijn geschreven in ‘easy-to-read’ English en ‘Leichter Sprache’ zodat iedereen kan begrijpen waarover het gaat. Kunstenaars met een handicap en neurondiversiteit zijn vertegenwoordigt, zigeuners en hun cultuur, in het Fridericianum is een kinderopvang ingericht door kunstenaars en in het Grimm museum heeft een andere kunstenaar samen met de plaatselijke jeugd een installatie gebouwd. Ze raakt de thematiek aan van duurzaam omgaan met water, lucht en voedsel. Alle projecten hebben een inhoudelijke basis met de ogen gericht op de wereld van morgen en haar strijd voor rechtvaardigheid en collectieve samenhorigheid. Kunst die haar basis vindt in wat er leeft onder de bevolking was het doel van Ruangrupa. De toestroom is de eerste dagen behoorlijk, maar dit is geen tentoonstelling voor de kunstmarkt zoals wij haar kennen in de westerse wereld. Dit is een Documenta van het volk. Wij deden het parcours met een ‘gratis’ huurfiets uit een sociale werkplaats af te halen aan de stand van Volkswagen een van de sponsors! De 44 miljoen euro blijken goed besteed. Beuys kijkt van uit zijn eiken op de Friedrichsplatz toe en ziet dat het goed is.
[1] Dat verliep moeizaam maar bij het schrijven van dit artikel verneem ik dat er op 29/6 toch een forum gesprek is doorgegaan.
