Aan de vooravond van de verkiezingen op 29 mei zeiden de leiders van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) ervan overtuigd te zijn dat hun partij meer dan 50 procent van de stemmen zou halen. Een publieke houding die ze off the record en in privégesprekken tegenspraken. Iedereen wist dat de partij van Nelson Mandela in zwaar weer zit en dat de kiezers van plan waren om de partij af te straffen.

Aan de vooravond van de verkiezingen zegden de leiders van ANC dat hun partij meer dan 50 procent zou halen

“Mensen hebben het vertrouwen verloren”, vertelt Lebogang Swipers in de township Galeshewe, niet ver van Kimberley in centraal Zuid-Afrika. “Tijdens de eerste democratische verkiezingen in 1994, dertig jaar geleden, was iedereen trots de inktvlek op de duim te tonen die bewees dat je had gestemd. Nu kan het mensen gewoon niets meer schelen.”

Die voorspelling bleek juist. Slechts 58 procent van de Zuid-Afrikanen ging naar de stembus, dat waren er nog 66 procent in ’19. Toen kende het ANC een lichte neergang, zakte tot 57,5 procent. Vandaag verliest het zijn absolute meerderheid overduidelijk en zakt weg tot 40,2 procent van de stemmen.

Een duidelijke boodschap aan het ANC

“Deze resultaten vormen een duidelijke boodschap aan het ANC”, gaf de secretaris-generaal van de partij, Fikile Mbalula, toe. “We willen de mensen van Zuid-Afrika verzekeren dat we hebben geluisterd naar hun zorgen, frustraties en ontevredenheid.”

Het ANC blijft de grootste partij in het parlement. De grootste oppositiepartij, Democratic Alliance (DA), behaalde 21,8 procent van de uitgebrachte stemmen, iets meer dan vijf jaar geleden. “Ons doel was om het ANC onder de 50 procent te brengen en dat is gelukt, wat goed is voor de democratie.

We hebben een einde gemaakt aan de overheersing van één partij over onze politiek”, jubelde John Steenhuisen, leider van de DA.

Voormalig president Jacob Zuma’s uMkhonto we Sizwe (MK) partij, die slechts een paar maanden voor de verkiezingen ontstond met de naam van de gewapende vleugel van het ANC, deed het goed met 14,6 procent, terwijl Julius Malema’s radicaal-linkse Economic Freedom Fighters (EFF) op 9,5 procent bleef steken.

Verkiezingsuitslagen Zuid-Afrika 29 mei 2024

Reden voor het falen

De redenen voor het falen van het ANC zijn bekend. In Afrika’s op één na grootste industriële macht, treft de werkloosheid een derde van de actieve bevolking, vooral jongeren. De armoede verergert en de ongelijkheid neemt toe, terwijl de criminaliteitscijfers blijven stijgen.

Frequente black-outs en onderbrekingen van de watervoorziening herinneren er dagelijks aan hoezeer de droom van een natie met onderwijs, huisvesting en basisvoorzieningen voor iedereen, die het ANC na apartheid beloofde, nog veraf is.

Werkloosheid is hoog, armoede verergert, ongelijkheid neemt toe en criminaliteitscijfers blijven stijgen

Ook de talrijke corruptieschandalen waarbij hoge partijfunctionarissen betrokken zijn, hebben het vertrouwen van het volk zwaar aangetast. De corruptie en de instrumentalisering van de staat voor het eigen belang van Jacob Zuma hebben ook – en dat is minder bekend – de eetlust opgewekt van financiële roofdieren, die een afkeer hebben van het programma van het ANC, dat gebaseerd is op een geplande economie ten dienste van het volk.

ANC moet nu bondgenoten zoeken … en compromissen sluiten

“Hebben we fouten gemaakt? Ja. In het bestuur en overal elders,”, geeft Fikile Mbalula toe. “Overal” slaat ook op de interne organisatie van het ANC zelf.

De lokale afdelingen van het ANC hebben weinig voeling met de behoeften van de lokale bevolking en fungeren meer als tussenpersonen voor het regeringsbeleid dan als volksleiders en pleitbezorgers voor hun belangen.

“Ik begrijp niet wat de regering doet: er zou niet zoveel smerigheid in de straten mogen zijn en lekkende waterleidingen”, zei Thewizile Chaka, 52, in de township Khayelitsha, vlak bij Kaapstad, voor de verkiezingen. “Ik weet niet wie er gaat winnen, maar wie het ook is, hij of zij moet weten dat de mensen afzien”.

Hoewel het ANC de grootste partij in Zuid-Afrika blijft, moet het nu samenwerken met andere partijen om een regeringsmeerderheid te vormen. “Het ANC zet zich in om een regering te vormen die de wil van het volk weerspiegelt, die stabiel is en in staat om effectief te regeren”, beloofde Fikile Mbalula.

Lokale ANC-leiders hebben weinig voeling met de behoeften van de lokale bevolking en komen te weinig voor hen op

Hij zei dat de partij de komende dagen intern en met andere partijen besprekingen zal voeren. “De kiezers hebben laten zien dat ze verwachten dat de leiders van dit land samenwerken in het belang van iedereen.” Maar eerst komt het Nationaal Uitvoerend Comité (NEC) van het ANC dinsdag bijeen om alle mogelijkheden te onderzoeken.

Als de partij besluit toenadering te zoeken tot de DA, zal ze concessies moeten doen aan die voorstanders van privatisering en deregulering van de economie.

Een pact met het radicaal-linkse EFF zou compromissen inhouden over radicale hervormingen, zoals de herverdeling van land aan zwarten zonder compensatie (nvdr: aan de witte ‘eigenaars’).

“We zijn niet wanhopig en zullen geen compromissen sluiten over onze eisen en onze principes”, benadrukte EFF-leider Julius Malema zaterdag.

Gesprekken met Jacob Zuma’s MK zijn nog moeilijker, want de voormalige president, die door het ANC uit zijn ambt werd gezet en zelfs een tijd in de gevangenis zat, lijkt vastbesloten zijn voormalige partij te doen mislukken.

Toch schrikt het vooruitzicht dat het ANC wel eens de krachten zou kunnen bundelen met EFF of MK het Zuid-Afrikaanse bedrijfsleven en internationale investeerders af. Zij geven uiteraard de voorkeur aan een coalitie met DA, dat veel dichter bij hun financiële belangen staat.

Bheki Mngomezulu, directeur van het Centre for the Advancement of Non-Racialism and Democracy aan de Nelson Mandela Universiteit, wijst erop dat “het probleem met deze potentiële coalitie is dat het zware gevolgen kan hebben voor de politieke koers van het land.”

Een coalitie met de Democratic Alliance kan zware gevolgen hebben voor de politieke koers van het land

DA is bijvoorbeeld fel gekant tegen de Nationale Ziekteverzekering (NHI), positieve discriminatie, Black Economic Empowerment (BEE) en andere beleidslijnen.

Ook wat buitenlands beleid betreft zijn er grote tegenstellingen. Het ANC is pro-Palestijns, terwijl DA Israël steunt.

Hoewel het ANC zegt open te staan voor discussie, heeft het al een rode lijn getrokken. Cyril Ramaphosa moet door het parlement worden herverkozen als president.

“Het belangrijkste is dat de coalitie wordt geleid door het ANC en president Ramaphosa”, stelt Matthew Parks, woordvoerder van de machtige vakcentrale Cosatu, die samen met de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij (SACP) en het ANC een alliantie vormt.

Dit artikel verscheen eerder op L’Humanité en werd vertaald door Toon Danhieux.