Ik herinner me een al wat oudere gedetineerde die in een groep van 12 zat, aan wie ik lesgaf in de gevangenis van Sint-Gillis. De man ging nooit naar de wandeling op de binnenplaats. Hij kwam nooit buiten. Hij wist dat hij zijn leven, of een goede rammeling, riskeerde als hij dat wel deed. Want iedereen was op de hoogte van het feit dat hij in de gevangenis zat voor zedenfeiten. Zo’n nieuws verspreidt zich als een lopend vuurtje in een totalitaire instelling als de gevangenis. In de lesgroep vormde zijn aanwezigheid geen probleem. Tot er op een dag in zijn cel een emmer vuil water over zijn matras werd uitgegoten. Ik heb hem nooit meer teruggezien.

“Onmenselijke detentie-omstandigheden”

Voor zedenfeiten en vooral voor pedofielen is er geen genade. Zij zijn het symbool van het absolute kwaad. Kinderen zijn heilig en symbool van de absolute onschuld, ook in de gevangenis. Sluit zo’n man op in een overbevolkte cel van zes personen, zoals in de gevangenis van de Begijnenstraat gebeurde, en hij ondergaat er wellicht hetzelfde lot als Roy J., de gevangene die er drie, vier, misschien vijf dagen lang werd gefolterd en verkracht. Of hij laat er het leven, of hij pleegt zelfmoord.

Een onderzoek is gaande naar de verantwoordelijken voor het feit dat dit is kunnen gebeuren. Het opsporen van de schuldigen? Ja natuurlijk. Maar een blinde kan zien dat het de gevangenis en de onmenselijke detentie-omstandigheden zijn – “gevangenen opgestapeld als beesten”, zo zei een vakbondsman – die zoiets mogelijk maken. Een toxisch milieu veroorzaakt toxische daden.

En er is niet alleen dat. Het volstaat om even in de maatschappij te peilen om te weten dat veroordeelden voor zedenfeiten ook buiten de gevangenis uitgespuwd worden en dat de foltering in de gevangenis eigenlijk een verlengstuk is van wat iedereen, of toch een meerderheid, denkt dat zo’n mensen verdienen als straf. Als Marc D. zou verkracht of vermoord worden in de gevangenis, zou er dan geen applaus opstijgen in het land?

Maatschappelijke sympathie?

Het feit dat de folteraars in de gevangenis van de Begijnenstraat beelden van de foltering publiceren op TikTok en Telegram, is dat geen aanwijzing dat de daders denken dat ze op een soort maatschappelijke sympathie kunnen rekenen door dit soort mensen letterlijk aan de schandpaal te nagelen, zoals in de Middeleeuwen gebeurde?

Om heel het verhaal van de horrorfilm rond te maken: de folteraars zouden ook losgeld aan de vriendin van de gefolterde hebben geëist om de folteringen te doen stoppen. Zijzelf zou de autoriteiten al een dag voor de ontdekking van de folterfeiten op de hoogte hebben gesteld van wat er in die cel aan het gebeuren was. Of het gaat om een afrekening in naam van zijn vroegere veroordeling voor seksueel geweld op minderjarigen en/of omdat hij nu in de gevangenis zat voor “een zwaar geweldincident” tegen de vriend van zijn ex, zal later wel blijken. Maar het verandert niets aan de grond van de zaak.

U leest me verkeerd als u denkt dat ik kindermisbruik en moord vergoelijk of medelijden wil opwekken met de daders. Ik verwijs u door naar het boek dat ik maakte met Tiny Mast, moeder van twee verdwenen en vermoorde kinderen in de jaren 1990.

Hypocrisie

Ik heb het over de barbaarsheid en de hypocrisie in wat men noemt de gezonde maatschappij als het gaat over de onschuld van de kinderen. Het is iets wat bij mij altijd de vraag opwerpt hoe het dan komt dat we als maatschappij toelaten, en zelfs steunen, dat er meer dan tienduizend kinderen in Gaza aan flarden worden geschoten, en dat er nog veel meer van die kinderen stilletjes doodgaan onder het puin of door de honger, omdat uithongering als oorlogswapen wordt gebruikt.

Maar terug naar de gevangenis. Naar een andere categorie van uitgespuwden: moeders die in een vlaag van waanzin of wanhoop hun kind hebben vermoord. Zo ontmoette ik een moeder die infanticide had gepleegd. Bij haar aankomst in de gevangenis, zo vertelde ze me, was iedereen op de hoogte van haar komst, zowel cipiers als gedetineerden.

Ook daar ging het om een kind. Ze werd vrijwel onmiddellijk compleet in mekaar geslagen en geschopt door haar medegevangenen, zonder dat de cipiers tussenkwamen. Een scène die doet denken aan de verantwoordelijke cipier die recentelijk niet tussenkwam om te beletten dat bij een gevangene pakjes drugs in zijn anus werden geduwd tijdens de wandeling in de gevangenis van Sint-Gillis.

De lijst van geweld tussen gevangenen, met of zonder toestemming of tussenkomst van de cipiers, en tussen gevangenen en penitentiair personeel, is lang. Het gaat om allerhande vormen van geweld. Niet alleen fysiek.

Zoals een ex-gedetineerde moeder die me vertelde dat ze bij haar aankomst in de gevangenis alleen maar vroeg om een bic en papier, om te kunnen schrijven. “Mijn pen was mijn enige vriend, mijn enige therapie, ik had ze nodig om alle flarden die me door het hoofd schoten te kunnen opschrijven”, zei ze me. Maar de bewakers vonden dat ze te veel schreef, en ze namen haar pen af. “Ik heb toen een woede-uitbarsting gehad”, zei ze, “ik heb hen uitgescholden. Tot ze beslisten om me de pen op bepaalde momenten terug te geven, dan weer af te nemen, dan weer terug te geven. Voor mij was het een vorm van psychologisch geweld.”

“Gevangenis werkt niet als afschrikking” bij jongeren

“De gevangenis is per definitie een wereld van agressie, er zijn dagelijks incidenten, er gebeurt zoveel in de gevangenis dat de mensen buiten niet weten”, zo zei Nick De Ridder in zijn getuigenis afgelopen zondag in het VRT-programma de Zevende Dag over het brutale geweld in de gevangenis van de Begijnenstraat.

Ik noem Nick De Ridder een ervaringsdeskundige over jeugdinstellingen en gevangenissen. Omdat hij het allemaal aan den lijve heeft meegemaakt. Vandaag is hij begeleider van jongeren in de Jeugdzorg. En het is jammer dat hij vooral door de media wordt opgetrommeld als het gaat over problemen in de gevangenis en niet over zijn werk als jeugdwerker.

Over dat werk zegt hij dat we niet moeten denken dat “de gevangenis als afschrikking” werkt bij jongeren in moeilijke situaties. Wat helpt, zegt hij, is dat we de gevangenis de-romantiseren, dat we de jongeren doen nadenken over hun toekomst.

En hij vervolgt: “er is niets sociaal aan een gevangenis. Uw autonomie, uw sociale vaardigheden worden u afgenomen, je komt er niet beter, maar beschadigd uit. Je kan terechtkomen in overvolle cellen – waarbij je niet kiest bij wie je terechtkomt – met mensen die allemaal hun eigen trauma’s hebben te verwerken. Dat wekt nog meer agressie en frustratie. Ook een staking van het personeel zorgt daar bijkomend voor. Geen fitness, geen wandeling, geen bezoek. Het gaat dan van kwaad naar erger. Er zijn mensen die ziek zijn, die nooit buitenkomen, die dagenlang in hun bed blijven liggen depressief, met pillen.”

Waarom is het instituut gevangenis populair?

Zelf pleit ik voor het doorbreken van de omerta inzake het geweld en de omstandigheden in de gevangenis. Voor het recht voor de gedetineerden om zich te organiseren in een vakbond, die het democratisch recht zou hebben om informatie en eisen naar buiten te brengen. Die het recht zou hebben op te komen voor degelijk en betaald werk in de gevangenis, wat ook ten goede zou komen aan hun families én aan de slachtoffers. Dat democratisch recht is vandaag onbestaande in naam van de veiligheid.

Wat het instituut gevangenis zelf betreft, moeten we ons misschien eens afvragen waarom die instelling nog altijd zo populair is en altijd klaar zit als antwoord op eender welk sociaal en maatschappelijk drama of incident. Terwijl ze haar falen al heeft bewezen, zowel bij het voorkomen, als bij het behandelen en voor het beletten van een herhaling van die problemen. Denken we echt dat “oorlog tegen drugs en misdaad” en het geweld van de gevangenis een antwoord vormen op het geweld, veroorzaakt door sociale en gezondheidsproblemen?

Laten we de discussie openen, niet over nieuwe gevangenissen, maar over een nieuwe maatschappij. Die discussie zit vandaag onder een chape de plomb, een loden laag. In het huidige politieke klimaat van voorbereiding op oorlog, van meer en meer muren rondom Europa (al 2.000 km!), van blokkeren en uitwijzing van illegalen en mensen zonder papieren, van doorbraak van extreemrechts van Zweden tot Portugal is het nochtans die discussie die zal moeten gevoerd worden.