Foto: Alexei Kouprianov, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0 (More information about the rights of the work, see below article)
Opinie -

Immanuel Wallerstein: We leven in tijden van grote risico’s, maar ook van immens groot potentieel

Enkele weken geleden stierf Immanuel Wallerstein. Ik had al enkele jaren niet veel van hem gehoord, maar hij heeft een grote impact op me gehad. Toen ik politieke wetenschappen studeerde, overtuigde zijn uitleg over het systeem waarin we vandaag leven me het meeste. Volgens hem is kapitalisme iets wat we in de menselijke geschiedenis nog nooit voorheen gezien hebben.

maandag 23 september 2019 15:56
Spread the love

We hebben nog nooit een wereldwijde economie gehad. Elk wereldrijk dat ooit bestaan heeft, was kleiner dan de wereld. En had politieke controle over de economie van dat imperium.

In kapitalisme zijn er landen met heel veel macht, landen met een beetje macht en totaal onderdrukte landen. Maar sinds Columbus dacht dat hij in India aankwam of de Nederlanders met de Verenigde Oost Indische Companie de eerste beursgenoteerde multinational oprichtten, heeft een land nog nooit de wereldeconomie politiek kunnen controleren. De winstverwachtingen van kapitalisten over landsgrenzen heen zijn de voorbije eeuwen de belangrijkste politieke factor geweest.

Het is een systeem dat robuust en onoverwinbaar lijkt, niet omdat het nooit in crisis is, maar omdat crisissen het lijken te versterken. Maar Wallerstein nam geen vrede met die kijk op de geschiedenis. Hij gaat ervan uit dat sociale systemen (zoals het Romeinse rijk, dat van de Maya’s, of het kapitalisme) levens hebben.

Net als in de natuur. Hij inspireerde zich bij Ilya Prygogine, een bioloog aan de ULB. Succesvolle biologische en sociale systemen hebben een periode waarin ze ontstaan en groeien omdat ze succesvol zijn. Daarna hebben ze een stabiele periode waarin ze elke tegenslag te boven komen. Maar er komt altijd een moment waarop het organisme niet meer goed kan antwoorden op de uitdagingen waar ze voor staat. Een moment waarop het basismechanisme dat het systeem altijd heeft doen functioneren, niet het juiste antwoord is op een nieuwe uitdaging. Denk maar aan ‘survival of the fittest’, een term uit de evolutieleer van Darwin en die vaak gebruikt wordt om te zeggen dat kapitalisme de natuurlijke staat van de samenleving is.

Maar die vergelijking berust op een misverstand over wat survival of the fittest eigenlijk betekent. Survival of the fittest betekent niet dat de sterkste wint, het betekent dat wie zich het best kan aanpassen aan de huidige omstandigheden de meeste kansen heeft om te blijven bestaan. Volgens Immanuel Wallerstein zijn we sinds de jaren 70 op het punt aanbeland waar het kapitalisme over zijn hoogtepunt heen is en langzaam maar zeker de greep op de situatie verliest.

Het wordt steeds moeilijker voor kapitalisten om winst te maken uit productieve economische activiteit. De kosten van productie zijn de hoogte in gegaan en de mogelijkheid om genoeg vraag te hebben voor die productie is te laag geworden voor kapitalisten om hun winst voldoende te verhogen. Dat zou je misschien niet zeggen als je de winstcijfers van bedrijven ziet. Maar een steeds groter deel van die winst is speculatie, ze komt uit financiële operaties, die bovendien steeds meer ondersteund moeten worden met honderden miljarden steun van overheden om niet in elkaar te stuiken.

Het is steeds moeilijker om winst te maken met productieve activiteiten omdat het steeds dieper binnendringen van de markt in steeds meer uithoeken van de wereld, ervoor zorgt dat de lokale bevolking bijna overal toegetreden is tot de arbeidsmarkt. En na verloop van tijd zorgt dit voor hogere looneisen. Bedrijven die 20 jaar geleden naar China gingen voor de goedkope werkkrachten, zijn ondertussen al gevlucht van de hogere loonkosten, naar Ethiopië of Bangladesh. Hogere loonkosten betekenen ook hogere kosten voor kapitalisten.

Bovendien wordt het steeds moeilijker voor kapitalisten om de kosten van de vernietiging van de natuur te ontwijken. Decennialang konden bedrijven die negeren of afwimpelen op het publiek. En zelfs al zijn ze onvoldoende om het probleem aan te pakken, milieunormen zorgen voor kosten die vroeger niet bestonden. Die kosten kunnen alleen maar omhoog gaan. Ofwel omdat de normen strenger worden en bedrijven deze kosten moeten inrekenen. En die kunnen die kosten wel doorrekenen aan hun klanten, maar er zal een moment komen waarop dat resulteert in steeds minder interesse in hun producten. Zou u evenveel vliegen als uw ticket 400 in plaats van 40 euro kost?

Maar ook als de normen niet verhogen zal de economische schade die klimaatopwarming nu al aanricht alleen maar toenemen. Het is eigenaardig dat Immanuel Wallerstein stelde dat de neergang 60 à 80 jaar zou duren en dat die einddatum overeen komt met de deadline voor klimaatactie die klimaatexperten van de VN naar voor schuiven: 2050. Winst is dus moeilijker om te maken, en winst is een steeds slechter antwoord op de uitdagingen waar we voor staan. En kapitalisme werkt alleen als kapitaal eindeloos kan toenemen.

Er zijn altijd heel wat mensen tegen kapitalisme geweest omdat het ongeziene hoeveelheden rijkdom weet te creëren (zelfs wie in een Westers land in de middenklasse is opgegroeid, heeft het materieel beter dan een koning in de Middeleeuwen) en toch zoveel mensen extreem hard uitbuit. Het grote verschil sinds de jaren 70 is dat naarmate de neergang verdergaat, kapitaalaccumulatie voor de elite minder interessant wordt. Naarmate het moeilijker wordt om stabiel hoge winsten te maken, is winst ook een steeds minder efficiënte manier om macht te verwerven.

De periode waarin een systeem uit haar evenwicht geraakt en vervalt, is chaos. Sinds de jaren 70 hebben we verschillende economische en financiële crisissen meegemaakt, is het geopolitieke evenwicht zoek en is klimaatopwarming een steeds urgenter probleem waar maar niets ernstig aan gedaan wordt.

Laten we kijken naar wat in een week tijd gebeurde: vorig weekend hebben Houthi-rebellen die in Jemen in een extreem gewelddadig en vuile hongeroorlog met Saudi-Arabië verwikkeld zijn met drones olie-installaties van Saudi-Arabië gebombardeerd, waardoor 5 procent van de wereldwijde olieproductie uitviel. Dinsdag was de Amerikaanse centrale bank in een donkere hoek van het financiële systeem genoodzaakt noodleningen toe te kennen aan banken. De winstmachines van banken zijn zo georganiseerd dat ze elke avond miljarden moeten kunnen lenen op heel korte termijn. Als dat geld niet beschikbaar is, kunnen ze heel snel failliet gaan. Vrijdag is er een internationale staking voor het klimaat. Het begon ongeveer een jaar geleden, toen was een Zweeds meisje zo koppig dat ze haar gewone leven niet meer wil verderzetten omdat we onze eigen leefomgeving in sneltempo om zeep helpen. In de VS verlaten werknemers van bedrijven als Google, Amazon, Facebook en Ben en Jerry’s nu het werk. Bij Amazon eist het personeel dat ze stoppen met samenwerken met oliebedrijven.

En dit, naast alle droge analyses, is het echte mooie aan de nalatenschap van Immanuel Wallerstein. Het sluitstuk van zijn theorie is dat wie nu leeft niet alleen de geschiedenis voor zijn ogen ziet ontluiken, terwijl een eeuwenoud systeem wankelt en kraakt in al haar voegen. De gewone sterveling heeft nu meer impact op de wereld dan op eender welk moment in de laatste 500 jaar.

Als een systeem onderuitgaat, moet er iets nieuws voor in de plaats komen. Hoe dat eruit ziet, weet nog niemand. Het is volledig afhankelijk van wie er in slaagt zich te organiseren om iets nieuws te bedenken dat een goed antwoord kan bieden op de uitdagingen waar we voor staan.

Het slimste deel van de elite heeft al door dat kapitaalaccumulatie hen niet langer zal helpen om hun macht ongebreideld te vergroten en is op zoek naar iets anders. Tegelijkertijd komen bewegingen die zich willen emanciperen uit alle hoeken van de samenleving wereldwijd op als lopende vuurtjes. Met vallen en opstaan en hevige tegenreacties, maar veerkrachtiger dan iemand ooit zou hebben kunnen bedenken 20 jaar geleden.

We leven zeker in tijden van grote risico’s. Maar ook van immens groot potentieel. De opstanden en politieke energie van miljoenen tijdens de Franse of de Oktoberrevolutie moesten opboksen tegen een elite die in een systeem zaten dat op volle kracht draaide.

Greta Thunberg noemt haar asperger syndroom een superkracht. Dat geldt niet alleen voor haar. Het is een teken van deze tijd. Zoals het ‘butterfly effect’. Een vlinder die haar vleugels uitslaat kan een storm veroorzaken aan de andere kant van de wereld. Er is geen enkele garantie op succes, maar we hebben meer kansen dan tientallen generaties ooit gehad hebben.

 

Foto: Alexei Kouprianov, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0 

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!