Ik las het hagelnieuwe boek ‘identiteit’ van Bart De Wever. Daarin tracht hij een oplossing te vinden voor de grote vragen van deze tijd: wie zijn we? Waar staan we voor? Wat delen we nog als samenleving? Het zijn vragen die ik mezelf als vrijzinnige Vlaming/Belg/Europeaan ook vaak stel.

mei ’68

De Wever is gekend voor zijn kritiek op mei ’68, op het kosmopolitisme, het wereldburgerschap,… In zijn bijdrage over dit boek ergert Robrecht Vanderbeeken (zie De Postmoderne Identiteit) zich niet onterecht aan het kunstmatige vijandbeeld dat De Wever hiermee ontwikkelt. Maar wat wil De Wever dan wél?

Met de socioloog Benedict Anderson argumenteert hij dat culturen ‘dynamisch’ moeten zijn, dat je je identiteit niet mag ‘verabsoluteren’, dat je voortdurend moet ‘herinterpreteren’, ‘herdefiniëren’,… Anders kan er geen ‘sociale dialoog’ zijn. Dat klinkt eerlijk gezegd niet zo rechts-conservatief… Gelooft De Wever eigenlijk zelf in een blijvende identiteit, een vaste kern, een essentie? Immers, ‘elke generatie vindt zichzelf opnieuw uit’ (48). Samengevat: ‘zijn is worden’. Tijdens het lezen van deze passages vroeg ik me af: als ik overal het woord ‘identiteit’ vervang door ‘multiculturaliteit’, zou ik een ander boek lezen? 

Wat was hier dan precies Vlaams aan? Wel, die vraag stelt De Wever zich ook. ‘En wie zijn we nu?’ Wat volgt is geen romantisch discours maar een nuchtere analyse die me wel kon charmeren. Identiteiten vereisen bepaalde instrumenten om zich uit te kunnen bouwen, zoals een taal en een publieke omroep, en de democratie genaamd Vlaanderen beschikt nu eenmaal over betere instrumenten om zo’n dynamische, inclusieve, dialogerende identiteit te schragen. België beschikt daar niet over. Ik ben geen flamingant, maar daar kan ik me wel in vinden. Wat me ook charmeerde was het pro-Europese verhaal van Bart De Wever. ‘Onze nationale identiteit is Vlaams’ maar ‘ze kan de ambitie koesteren om op termijn Europees te worden.’ De Wever schrijft ook: ‘de voorwaarden voor een moderne natiewording zijn voor Europa in de nop zeker aanwezig’ (63), en de vraag is: ‘hoe de elite het groeipotentieel van de Europese identiteit kan versterken’?

Verlichting

Toch is er een groot verschil met andere pro-Europese denkers en politici. Veel hoopt De Wever te bereiken met zijn pleidooi voor een ‘verlichte leidcultuur’. Maar wat is die verlichting precies? De Wever haalt terecht aan waarom moslims het vaak moeilijk hebben met onze verlichte normen en waarden. De verlichting, de moderniteit, dat is ‘de deconstructie van traditionele sociale banden,’ en ‘het idee van vooruitgang’, ‘het geloof in rationalisme’, ‘het verlies van de vertrouwde en als natuurlijk beschouwde gemeenschappen, identiteiten en zekerheden’. (102) In die woorden klinkt veel begrip. Een opvallende bocht, na alle harde kritieken op allochtone gemeenschappen, op de berbers, op de vluchtelingen, op de islam in zijn geheel. Helaas heeft niet iedereen in zijn partij die boodschap begrepen… 

Maar die uitgestoken hand is niet vrijblijvend. De verlichte leidcultuur heeft ook een eigen inhoud, een ‘homogene kern’. In enkele fascinerende pagina’s zet De Wever die ‘geloofsbelijdenis’ van zijn ‘civiele religie’ uiteen. Daartoe behoren enkele basisprincipes toe zoals het Nederlands. Robrecht Vanderbeeken merkt terecht op dat De Wever hier zijn universele verlichtingswaarden dadelijk terug een knauw geeft. In Frankrijk spreekt men géén Nederlands, terwijl men er toch niet minder verlicht is.

Verder horen bij de verlichte leidcultuur de verlichtingswaarden zelf: ‘vrijheid, gelijkheid, solidariteit, de scheiding van kerk en staat, de rechtsstaat, volkssoevereiniteit’. Dat zijn interessante principes, maar zijn er partijen die daarover van mening verschillen? ‘Volkssoevereiniteit’ is misschien een discussiepunt voor sommigen, maar het is maar de vraag hoe De Wever dit invult. Zijn partij is zoals gezegd niet anti-Europees of anti-EU.

neutraliteit

Als ambtenaar was ik vooral geïnteresseerd in het hoofdstuk over de neutraliteit van de overheid als verlicht principe. Daar schrijft De Wever: wie namens de overheid spreekt moet dit doen door ‘op geen enkele wijze een religieuze, levensbeschouwelijke, filosofische of politieke voorkeur’ te laten blijken. (130). Betekent het ook dat burgemeesters bv nooit politieke filosofen mogen citeren? Bovendien, is het Vlaams-nationalisme niet ook een politieke voorkeur? Als wie namens de overheid spreekt dit moet doen door ‘op geen enkele wijze een religieuze, levensbeschouwelijke, filosofische of politieke voorkeur’ te laten blijken”, mag een Vlaamse minister-president nog zijn Vlaams-nationalistische politieke voorkeur uiten? En is die ‘civiele religie’ van De Wever niet evengoed een levensbeschouwelijke/politieke voorkeur? 

De Wever vindt verder niet dat de overheid moslima’s moet faciliteren wanneer zij een hoofddoek dragen. Als vrijzinnige vind ik dat uitstekend. Maar abstract geformuleerd klinkt dat als volgt: ‘Een verlichte overheid kan in de publieke cultuur niet anders dan de vrijheid van godsdienst en overtuiging ondergeschikt stellen aan de vrijheid binnen die godsdienst en overtuiging’. (132) Ik vraag me af waarom ‘overtuiging’ hier vermeld wordt naast religie? Overtuigingen zijn niet schadelijk, religies wel. Zoals het nu geformuleerd is, kunnen mijn publieke, vrijzinnige uitingen ook als ‘levensbeschouwing’ worden gezien (terwijl ik louter feiten vaststel) en als schadelijk worden gezien voor wie bv de vrijzinnigheid wil verlaten en religieus wil worden… 

besluit

‘Over identiteit’ van Bart De Wever is een intelligent en doorwrocht werk, waar duidelijk lang over nagedacht is. Zijn uitgestoken hand naar de moslimgemeenschap weet ik te waarderen, en zijn nuchtere verdediging van de Vlaams/Europese identiteit zou me misschien ooit nog wel eens kunnen overtuigen… Wanneer hij echter zijn ‘verlichte leidcultuur’ tracht te definiëren – de kern van zijn boek – wordt het een stuk minder overtuigend. De enkele malen dat hij zijn visie concreet maakt, geraakt hij verstrikt in zijn eigen principes. Uiteindelijk bleef ik achter met meer vragen dan antwoorden ‘over identiteit’…