Net zoals de Westerse landen kent Cuba een snel toenemende vergrijzing van de bevolking. Onderstaand artikel is een samenvatting van een uitgebreider dossier (in bijlage)

INLEIDING

 “Ik ben nu 70 jaar, en heb mijn vader op zijn 96ste verloren en eerder al mijn moeder op haar 90ste. Mijn echtgenoot is even oud, en beiden zijn we arts. We hebben 16 jaar voor mijn ouders gezorgd. Nu wonen we alleen. Onze drie kinderen wonen allen in het buitenland. Andere familie die voor ons kan zorgen hebben we hier niet; daarom hebben we al eens beroep moeten doen op onze buren, toen we ernstige gezondheidsproblemen hadden. Samen hebben we een pensioen van 645 nationale pesos (ongeveer 25,5 dollar), te weinig om goed rond te komen. Mijn man heeft jaren als bij-job de inkopen voor een restaurant geregeld; daarna is hij begonnen met vertaalopdrachten van wetenschappelijke artikels. Twee van onze dochters sturen ons al eens geld of geneesmiddelen op, maar een vaste maandelijkse storting is onmogelijk. Dat willen we eigenlijk ook niet, want dan zouden we ons afhankelijk voelen”.

 Het verhaal van Marielena schetst heel goed de situatie waarin veel 60tig-plussers en hun gezin vandaag leven. Het land veroudert in sneltreinvaart. “De veroudering van de bevolking is een feit, dat staat te gebeuren en er is op korte termijn geen ommekeer mogelijk”, erkende vicepresident Marino Murillo[i] in 2012. De bevolking daalt, het aantal geboortes is laag, de levensverwachting hoog, het migratiesaldo negatief.

MEER OUDEREN, MINDER JONGEREN

De veroudering van de bevolking is een wereldwijd gegeven, niet alleen in de geïndustrialiseerde landen, maar ook in de zgn ontwikkelingslanden, waaronder Cuba.

Het nationaal bureau voor de statistiek  ONE[ii] heeft een projectie van de bevolkingsevolutie gemaakt. Vandaag is 19% van de 11,2 miljoen inwoners 60 jaar of ouder. Dat is bijna het dubbel van de omliggende landen en de verwachtingen zijn dat tegen 2030 het percentage +60tigers zal oplopen tot 30%.  Ter vergelijking, in België[iii] is dat vandaag 24%. Het grote verschil is dat Cuba deze evolutie doormaakt op amper 50 jaar; in 1978 overschreden de +60tigers de drempel van de 10% van de totale bevolking. 

 Terwijl het aantal 60tig-plussers stijgt, daalt tegelijk het aantal min-14jarigen. De bevolking van Cuba groeit bijgevolg niet meer aan, integendeel. Volgens de demografen zit Cuba vandaag met zijn 11,2 miljoen bewoners aan het maximum. Naar verwachting zal tussen 2011 en 2025 de bevolking met ruim 200.000 personen afnemen. Het kanteljaar is 2021, wanneer het aantal Cubanen dat met pensioen gaat groter zal zijn dan het aantal jongeren dat de arbeidsmarkt betreedt.

 De omgekeerde bevolkingspiramide is niet louter een negatief gegeven. Door de verbeterde gezondheidszorg is de levensverwachting in Cuba gestegen tot gemiddeld 78 jaar; wie 60 jaar wordt, hoopt er nog 20 jaar bij te nemen, en de 80tigjarigen verwachten nog 7,6 jaar te leven.  Daarmee plaatst Cuba zich op hetzelfde niveau als de Verenigde Staten van Amerika, met dit verschil dat Cuba een ontwikkelingsland is en de VSA een economische wereldmacht. 

 Daarnaast bepalen de vrouwen meer dan vroeger hoeveel kinderen ze op de wereld willen zetten. ‘Het lage geboortecijfer mogen we ook wel als een positief resultaat zien’, aldus Grisell Rodríguez Gómez, onderzoekster verbonden aan het Centrum voor Demografische Studies van de Universiteit van Havana.  ‘De vrouwen, het koppel hebben het recht om zelf te beslissen hoeveel kinderen zij willen hebben’. Toch een kanttekening: met een geboortecijfer van 1,69 kinderen per vrouw in 2012[iv] ligt het aantal geboortes beneden de 2,1 kinderen, een cijfer dat noodzakelijk is om de bevolking in evenwicht te houden.

 In tegenstelling tot België, heeft Cuba het lage geboortecijfer niet gecompenseerd met een instroom van migranten, integendeel. Weinig buitenlanders komen zich in Cuba vestigen, terwijl duizenden Cubanen het land verlaten. Het Bureau voor de Statistiek[v] schat dat de voorbije 5 jaar 30.000 Cubanen definitief geëmigreerd zijn, en verwacht slechts geleidelijk een daling. Met de recente economische hervormingen hoopt de regering ook indirect de economische reden voor migratie weg te werken.

 HET DAGELIJKSE LEVEN

Zoals in vele andere landen wonen de meeste bejaarden bij hun familie. Marielena spreekt uit eigen ervaring: “Mijn ouders waren 20 – 30 jaar geleden de kern van de familie, maar omdat er al jaren een gebrek aan woningen is, blijven de kinderen met hun gezin in het ouderlijk huis wonen. Geleidelijk aan moeten de ouders letterlijk plaats maken en zich aanpassen aan de gewoontes van het jonge gezin in huis, zeker als deze op hun beurt ook nog kinderen krijgen.

Zolang de grootouders in goede gezondheid verkeren, nemen zij de huishoudelijke taken op zich: zij gaan dagelijks het eten kopen op verschillende marktplaatsen waarvoor zij lange wandelingen maken en soms lang aanschuiven. Zij wassen de kleren, zij brengen de kinderen naar de crèche of naar school, en helpen hen bij de huistaken. Zij gaan de rekeningen betalen voor telefoon, water en gas, of alle andere zaken die moeten geregeld worden”.

 Wat medische zorg betreft, kunnen de bejaarden terecht in de gratis gezondheidsdiensten, ook als zij speciale zorgen nodig hebben zoals een speciaal dieet in geval van ziektes zoals kanker, suikerziekte, cholesterol, enz.  Voor ontspanning en cultuur kunnen de bejaarden terecht in de 13.000 bejaardenclubs. Gelet op de nood, heeft de overheid onlangs beslist nog 800 clubs extra op te starten.

 Samenleven met de grootouders in huis heeft zo zijn voordelen, maar natuurlijk zijn er ook nadelen. “Werk en familie combineren is moeilijk. In onze patriarchale samenleving komt het huishouden en de zorg voor de familie op de vrouw terecht. Dat zie je ook bij vrouwen die op het werk een grote verantwoordelijkheid dragen. Die combinatie leidt tot te veel werk en is heel stresserend”, aldus Dayi die in Santiago de Cuba met haar ouders woont.

 De problemen beginnen echter wanneer de grootouders hun zelfstandigheid verliezen, terwijl de ouders omwille van hun werk de nodige zorg niet kunnen geven. Dan wordt het samenleven echt moeilijk. De bejaarde voelt zich nutteloos en tot last, raakt zo gedeprimeerd en wordt ziek. De ouders en kleinkinderen komen onder stress, omdat zij de dringende zorgen niet kunnen geven en tegelijk de situatie niet kunnen veranderen.

 Marielena vult aan: “Ik ben arts in Havana, maar 12 jaar geleden heb ik mijn werk opgegeven om thuis voor mijn ouders te zorgen. Om dezelfde reden is mijn man drie jaar later ook op pensioen gegaan. Zo zijn er vele beroepskrachten die hun job opgeven, ook al zijn ze nog perfect in staat om verder te werken. Dat is toch een verlies zowel voor het land als voor de persoon zelf. Daarom zou ik graag zien dat de overheid bedrijven of organisaties opricht of toelaat die gespecialiseerde zorgen voor de bejaarden aan huis kunnen leveren tegen een redelijke kostprijs”. Ondertussen heeft de overheid het beroep van zelfstandige bejaardenverzorgster erkend.

 De overheid is zich inderdaad bewust van de nieuwe uitdagingen.  In september 2013 maakte  de ministerraad 66 miljoen nationale pesos (2,64 miljoen dollar) vrij om de infrastructuur en de zorg van de bejaardeninstellingen grondig te verbeteren.  Tussen dat jaar en 2015 is het aantal dagcentra[vi], waar de bejaarden  terecht kunnen voor medische verzorging, ontspanning en een warme maaltijd, gestegen tot 258 met een capaciteit voor 8.794 bejaarden. Maar dat is nog altijd veel minder dan de 20.000 bejaarden die volgens Alberto Fernández[vii], hoofd van het Departement Bejaarden van het Ministerie van Gezondheid, zulke aangepaste hulp kunnen gebruiken. Ook werd het aantal bejaardentehuizen uitgebreid van 127 tot 144,  met een capaciteit voor 11.174 personen.

 De overheid beseft  tevens dat de gemiddelde lonen onvoldoende zijn om alle levenskosten te dekken; dat geldt des te meer voor de lagere pensioenen.  Daarom zette de overheid het statuut van zelfstandige arbeider ook open voor de gepensioneerden die zo hun pensioen kunnen aanvullen.  Ruim 12% van het half miljoen personen die een wettelijke vergunning hebben om voor eigen rekening te werken, zijn pensioentrekkers, ongeveer 60.000 personen. Daarom zie je bejaarden nog tewerkgesteld als parkeerwachter, portier aan een restaurant, straatverkoper van huishoudartikelen of groenten, enz. Vrouwen gaan bij particulieren kuisen, wassen, strijken of letten op de kinderen. 

 Als het eigen inkomen van de bejaarden onvoldoende is, moet de familie bijspringen. Sommigen zoals Marielena ontvangen ook wel stortingen van familieleden in het buitenland. Dat is de positieve kant aan de migratie. De keerzijde verwoordt zij zo: “Ik hoop dat in de toekomst de families niet meer deze pijn moeten voelen, omdat de kinderen om economische redenen het land verlaten”. 

Tot slot, hoe zien de nu actieve Cubanen hun oude dag?

Amarilys, 53 jaar: “Ik hoop gezond te blijven en nog vele jaren te leven, en  liefst economisch zelfstandig te kunnen blijven. Maar mijn pensioen zal onvoldoende zijn, en mijn zoon zal moeten bijspringen. Ik hoop dat de overheid zich voor de bejaarden blijft inzetten en dat de rusthuizen wat meer comfort zullen bieden”.

 Dayi, 28 jaar: “Ikzelf ben wel bezorgd of ik me later financieel zelf kan onderhouden en onafhankelijk kan leven, in een eigen huis. Om voorbereid te zijn, wil ik nu mijn professionele carrière zo veel mogelijk uitbouwen, maar dan nog kan later het onvoldoende blijken. In dat laatste geval, en als mijn gezondheid het toelaat, denk ik op zelfstandige basis bijlessen te geven”.

[i] http://www.cubadebate.cu/noticias/2012/08/09/envejecimiento-poblacional-en-cuba-trae-no-pocos-dilemas-economicos/#.V2kXS9SLS9I

[ii] http://www.one.cu/publicaciones/cepde/proyeccion_2015_2050/10_tabla_2.pdf

[iii] http://www.belgium.be/nl/over_belgie/land/bevolking

[iv] http://www.bvs.sld.cu/revistas/spu/vol40_2_14/spu04214.htm

[v] http://www.one.cu/publicaciones/investigaciones/proyecciones.pdf

[vi] http://www.juventudrebelde.cu/cuba/2015-07-12/casas-de-abuelo-y-hogares-de-ancianos-desafio-pendiente/

[vii] http://articulos.sld.cu/gericuba/archives/1640