De oliekrimp
Een beschaving kan zich enkel handhaven door een energiesurplus: indien er meer energie beschikbaar is dan nodig voor de voedselvoorziening. Naargelang een beschaving in complexiteit toeneemt is er een steeds groter energiesurplus nodig, om alle activiteiten die niet rechtstreeks met voedselvoorziening te maken hebben (zoals overheid, leger, maar bijv. ook kunst en cultuur) te ondersteunen. Indien dit energiesurplus niet meer geproduceerd kan worden stort de samenleving in, zoals ook met het Romeinse Rijk gebeurd is. Ons energiesurplus wordt in belangrijke mate geleverd door fossiele brandstoffen, met name door olie. En voor deze olie zijn wij in sterke mate afhankelijk van de OPEC landen.
De oliesector is sterk gepolitiseerd. Er is feitelijk geen sprake van een vrije markt. De oliebedrijven en overheden zijn nauw met elkaar verstrengeld. De westerse oliebedrijven hebben het merendeel van hun oliebronnen in het Midden-Oosten moeten opgeven, alle macht ligt nu bij de OPEC landen en hun staatsoliebedrijven. Dit maakt onze welvaart gevaarlijk afhankelijk van deze landen.
Aardolie is een eindige hulpbron. Peak oil, het moment dat de olieproductie een maximum bereikt om daarna te krimpen, ligt volgens experts in de zeer nabije toekomst. Andere studies concluderen dat we ongeveer 20 jaar nodig hebben om de omschakeling te maken naar andere energiebronnen. We hebben nog maar weinig tijd.
Als de maatschappij zich niet voldoende aanpast zal de oliekrimp gepaard gaan met een krimpende economie, met een hoge werkloosheid, een afbrokkelende democratie en rechtsstaat, met sociale onrust en opstanden. We hebben nu de keuze: om ons vast te klampen aan het olietraject, hoewel dit een aflopende zaak is, of om zo snel mogelijk te beginnen met de energietransitie.
Als we aan het olietraject vasthouden zullen de olie-exporterende landen steeds meer rijkdom vergaren en steeds meer macht krijgen over het verarmende westen. Ze zullen (zoals nu reeds het geval is) hun macht aanwenden om het moslimfundamentalisme te verspreiden. Ze zullen proberen Europa uit elkaar te spelen, en bilaterale verdragen afsluiten met die landen die het meeste bereid zijn om de westerse normen en waarden op te geven. Of anders zullen de westerse landen steeds driester worden bij het beschermen van hun oliebelangen door het voeren van olieoorlogen, wat -nog gezwegen over het onrecht en het menselijk leed dat dit veroorzaakt- ook een steeds groter deel van het energiesurplus zal opslokken.
Het alternatief is om nu fors te investeren in een nieuwe infrastructuur voor de productie, opslag en distributie van hernieuwbare energie. Hernieuwbare energie wordt snel goedkoper terwijl aardolie steeds duurder wordt. Maar zelfs met dit gegeven zal het een hele uitdaging worden om tijdig een parallelle energie-infrastructuur uit te bouwen
Je kan deze investering en deze keuze niet overlaten aan de vrije markt (in de oliesector is er trouwens geen sprake van een vrije markt). Energie is een te belangrijk goed om aan het toeval over te laten, het is het fundament van alle welvaart. De overheid moet hierin een leidende rol nemen en een lange termijnvisie ontwikkelen voor de energietransitie. En ze moet actie ondernemen vòòr peak oil een feit is.
De klimaatverandering
Het staat nu vast dat de aarde opwarmt en dat de mens de oorzaak is. De gemiddelde temperatuur op aarde is toegenomen met 0.8 graden (cijfer van 2011, het jaar 2016 lag reeds 1.1 °C boven het pre-industrieel gemiddelde). Omdat het aardse klimaatsysteem met vertraging reageert staat ons in ieder geval nog een verdere opwarming met 0.6 graden te wachten, zelfs al stoppen we vandaag met het uitstoten van broeikasgassen. Concentraties van het broeikasgas CO2 zijn nu 40% hoger dan in pre-industriële tijden, de huidige concentratie van 400 ppm ligt ver buiten de “natuurlijke” band van 180-300 ppm van de laatste 650 000 jaar. Bovendien is bewezen dat de extra CO2 in de atmosfeer inderdaad van het verbranden van fossiele brandstoffen afkomstig is.
De klimaatverandering heeft nu reeds nadelige gevolgen in vele delen van de wereld: zeespiegelstijging, extreme droogtes, extreme neerslag en overstromingen. Maar dat is nog niet alles. We weten dat er in het klimaat zelf versterkende factoren aanwezig zijn (o.a. de ijs-albedo feedback en de CO2 feedback) die een kleine klimaatverandering kunnen uitvergroten. Er is een aanzienlijk risico dat we een kantelpunt overschrijden en daarmee een gevaarlijke klimaatverandering in gang zetten: een klimaatverandering die zo snel en zo extreem is dat de mensheid zich niet meer kan aanpassen.
Het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) bestudeert deze gevaren. Het IPCC werd in 1988 opgericht door de VN, met als doel een stand van zaken op te maken betreffende de klimaatverandering, de gevolgen van de klimaatverandering, en de mogelijke oplossingen hiervoor.
Het IPCC doet zelf geen wetenschappelijk onderzoek, maar beoordeelt en bundelt het wetenschappelijk onderzoek afkomstig van experts over de hele wereld. Het IPCC is politiek neutraal, maar beoordeelt de effectiviteit van het gevoerde beleid, zowel wetenschappelijk als betreffende socio-economische gevolgen. De IPCC Assessment Reports worden gereviewed door experts en overheden, en geven de status van de consensus weer over de klimaatwetenschap en de klimaatverandering.
Door de brede basis van experts, en het proces waarbij de IPCC assessment reports tot stand komen, vormen ze een stevig juridisch bewijs, dat moeilijk of niet betwist kan worden voor de rechter.
Het Stern rapport (2006) kwam tot de conclusie dat om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen jaarlijks 1% tot 2% van het bruto wereldproduct nodig is. Maar het rapport stelt ook dat de kosten om niet in te grijpen nog vele malen hoger liggen (tot 20% van het BWP).
De conclusies zouden duidelijk moeten zijn. Niet ingrijpen zal ons veel meer geld kosten dan ingrijpen. En gevaarlijke klimaatverandering moet ten allen prijze voorkomen worden. De meeste overheden zien dit ook wel in. Reeds tijdens de klimaatconferentie in Rio de Janeiro in 1992 kwamen de landen overeen dat alles in het werk gesteld moest worden om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen.
In de praktijk is er echter van de goede voornemens weinig in huis gekomen. De beloftes over reductiedoelstellingen die door de landen als juridisch bindend worden beschouwd (voor Europa is dat de zogenaamde 20/20/20 doelstelling) zijn onvoldoende om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen. En zelfs deze ontoereikende doelstellingen worden niet gehaald. Als er al enige emissiereducties worden gehaald gaat dat vaak louter over industrie die wordt geoutsourced naar lageloonlanden (dus een verschuiving, geen reductie van CO2 emissies).
Wat doet de overheid ?
Waarom hebben overheden tot nu toe hun verantwoordelijkheid niet opgenomen met betrekking tot het klimaatprobleem en de oliekrimp? Er zijn feitelijk twee oorzaken: de huidige machtsverhoudingen, en het blinde geloof in de vrije markt.
De grote multinationals hebben een omzet, groter dan de jaarlijkse overheidsinkomsten in vele landen. Ze hebben ook de bijbehorende economische en politieke macht die ze niet schuwen te gebruiken.
De overheid is cruciaal voor het creëren van de randvoorwaarden die nodig zijn om een markt te laten gedijen. Het wegennet, de elektriciteitsvoorziening, de gezondheidszorg, het onderwijs zijn allemaal tot stand gekomen dankzij de overheid. Overheden investeren ook in multinationals: in de vorm van subsidies en van speciaal aangepaste wetgeving. (Je zou terecht kunnen aanvoeren dat zelfs militaire interventies een bedenkelijk soort “overheidssubsidie” zijn aan de oliesector) Toch kan een multinational ermee dreigen om van de ene dag op de andere het land te verlaten.
De overheid durft of wil dus geen maatregelen nemen die tegen de belangen van de multinationals indruisen. Daarom kan ze de klimaatverandering en de oliekrimp niet effectief aanpakken. In plaats daarvan doet ze dan maar beroep op de individuele burger, die moet door zijn gedrag de markt maar zodanig sturen dat de energietransitie gerealiseerd wordt. Maar
De energietransitie is een langlopend – decennialang – proces, dat grote voorinvesteringen vraagt, en een lange terugverdientijd heeft. Privébedrijven zijn niet geïnteresseerd in dit soort projecten. Er is dus geen schijn van kans dat de burger door zijn gedrag de markt kan sturen. Door de verantwoordelijkheid bij de burger te leggen verzaakt de overheid ook aan zijn plicht om de burgers te beschermen tegen binnenlandse en buitenlandse gevaren. Het is alsof bij een dreigende buitenlandse invasie de overheid de burgers zou oproepen om de hooivork of de honkbalknuppel ter hand te nemen om de vijand te bestrijden. Als de overheid zijn taak niet kan of wil uitvoeren, en in plaats daarvan de consument verantwoordelijk stelt, dan geeft ze eigenlijk het van het volk gekregen mandaat terug aan het volk. Daarmee maakt de overheid zichzelf feitelijk overbodig.
Daar komt nog bij dat de burger niet goed geïnformeerd wordt. De media zijn verworden tot entertainment gebaseerd op oneliners, en hebben niet langer als doel om mensen behoorlijk te informeren. De media willen ook graag steeds de twee kanten van het verhaal laten horen, wat bij sommigen de verkeerde indruk wekt dat er nog onzekerheid bestaat over de klimaatverandering.
We zijn dus in een impasse beland, en het ziet er niet naar uit dat deze situatie op korte termijn zal veranderen. De politiek (zowel links als rechts ) is de laatste 20 jaar vooral bezig geweest met het privatiseren van publieke taken vanwege een blind vertrouwen in de markt en het marktmechanisme. De kans is klein dat de overheid uit zichzelf weer meer verantwoordelijkheid zal opnemen en de lange-termijnstrategie ontwikkelen die nodig is om de energietransitie te realiseren.
Daarom stelt Cox voor om de energietransitie te depolitiseren, en om de falende wetgevende en uitvoerende macht onder curatele van de rechterlijke macht te plaatsen.
Hoe kan het recht voor een revolutie zorgen ?
Cox onderzoekt vervolgens welke juridische middelen tot onze beschikking staan om overheden te dwingen om de energietransitie aan te pakken. Het doel daarbij is niet om een schadevergoeding te verkrijgen, maar om af te dwingen dat de nodige actie ondernomen wordt om gevaarlijke klimaatverandering en de negatieve gevolgen van de oliekrimp af te wenden.
Op een specifieke wetgeving over CO2 emissies wachten heeft weinig zin. Dit zou te lang duren, en trouwens, door het gelobby van bepaalde sectoren is de wetgeving hier hopeloos achterop geraakt.
Er is echter wel bestaande wetgeving die zo algemeen gesteld is dat er ruimte is voor interpretatie. Het gaat over het voorzorgsprincipe, de “norm van de goede huisvader”, en over de mensenrechten (die ook het recht op de bewoonbaarheid van het land omvat). Deze kunnen gebruikt worden om de energietransitie af te dwingen.
In hoeverre kan de staat eigenlijk verantwoordelijk gesteld worden ? De staat heeft een onderzoeksplicht, een waarschuwingsplicht en een plicht tot het nemen van maatregelen.
- Onderzoeksplicht betekent de plicht om op de hoogte te zijn van dreigende gevaren. Onwetendheid is geen geldige verdediging.
- Waarschuwingsplicht betekent de plicht om de mensen op effectieve manier te waarschuwen, dus ze zodanig te waarschuwen dat ze hun gedrag ook aanpassen.
- Plicht tot het nemen van maatregelen betekent: de overheid moet de maatregelen nemen die nodig zijn om een gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen (en dit gaat verder dan de 20/20/20 doelstelling).
Is het wetenschappelijke bewijs dat de mens verantwoordelijk is voor de klimaatverandering sterk genoeg om juridisch stand te houden? Antwoord: ja, het IPCC assessment report uit 2007 levert een grotere mate van zekerheid dan bijvoorbeeld het causaal verband tussen asbest en kanker in 1969.
Is de aanklacht individualiseerbaar, dus: kan je als aanklager voldoende aantonen dat je persoonlijk schade lijdt door de klimaatverandering? Antwoord: ja, er zijn juridische precedenten.
Welke argumenten kan de overheid nog inroepen als verweer ? Antwoord: er zijn meerdere mogelijke verweren, zoals: “Er is meer onderzoek nodig”, of “De acties van een klein land zoals België maken nauwelijks verschil”, of “De economie zou hierdoor geschaad worden” maar er is in het verleden al gebleken dat zulke verweren geen stand houden.
Kan de rechtzaak beter gaan over het voorzorgsprincipe, of over aansprakelijkheid? We zouden erover kunnen denken om overheden en fossiele brandstofbedrijven aansprakelijk te stellen voor de veroorzaakte schade. Het probleem hiermee is dat de schade geleden moet zijn voor je de rechtzaak kan indienen. Indien we echter zolang wachten zal de schade zo enorm zijn dat de schadeclaims honderden miljarden euros omvatten, en dit zou de hele economie doen instorten, net op een moment dat investeringen in de energietransitie hoogstnoodzakelijk zijn. Het gebruik maken van het voorzorgsprincipe is een constructieve manier om hetzelfde resultaat te bekomen (noot van de reviewer: ik zou die schadeclaims toch bij de hand houden, als stok achter de deur indien er onvoldoende bereidwilligheid is bij de betrokken partijen …)
Kortom, er is goede hoop dat een rechtzaak kan gewonnen worden, en dat daarmee de impasse eindelijk wordt doorbroken. Eenmaal een rechtzaak gewonnen is levert dit een precedent op voor volgende rechtzaken. Op deze manier worden overheden feitelijk gesteund om daadwerkelijk actie te ondernemen tegen de dreigende oliekrimp en de klimaatverandering.
