Opinie - Jef Maes

TINA, het einde van een lang verhaal

TINA, “there is no alternative”, is vandaag weer erg actueel. In een reactie op het verzet tegen de besparingsmaatregelen reageerde schaduwpremier De Wever met de slagzin ‘er is geen alternatief’.[1] TINA kent een lange geschiedenis. Waar komt deze mantra vandaan en waarom is deze vandaag weer zo actueel?

vrijdag 10 juni 2016 09:58
Spread the love

TINA is steeds nauw verbonden geweest met het economische liberalisme waarvan Adam Smith de grondlegger was met zijn boek Wealth of Nations (1776).

Het (neo)liberalisme vertrekt van de gedachte dat economische vrijheid, het bestaan van een vrije markt, privaat eigendomsrecht, een minimale staat, een streng besparingsbeleid in tijden van economische crisis (austerity), en totale vrije handel, het enige werkbare economische systeem is. Smith gebruikte de slagzin nog niet letterlijk, maar theoretisch legde hij wel de basis.

Natuurlijke selectie

Opmerkelijk is wel dat TINA pas echt werd gelanceerd door Herbert Spencer, de grondlegger van het sociaal darwinisme. Volgens hem is de theorie van Darwin over de evolutie en de natuurlijke selectie ook van toepassing op de mens en de samenleving. Natuurlijke selectie zorgt er voor dat de zwaksten worden “uitgewied”, wat ten goede zou komen van de samenleving.

Spencer schreef letterlijk: “There is no alternative. Elke samenleving heeft haar wetten, of niet. En als ze die niet heeft, dan kan er geen orde zijn, geen zekerheid, geen systeem in zijn verschijnselen. Als die wetten er zijn, dan zijn ze als de andere wetten van het universum – zeker, onwrikbaar, altijd actief en zonder enige uitzondering.”

Over de rol van de staat om de armen te helpen, is Spencer compromisloos: “Deels door het uitwieden van diegenen met de laagste ontwikkeling […], verzekert de natuur de groei van een ras dat de condities van het bestaan zal begrijpen en tot staat zal zijn er zich naar te gedragen.”[2] Vandaag wordt het sociaal darwinisme nog amper verdedigd, omwille van de evolutie van deze theorie naar de eugenetica en het nazisme in vooroorlogse periode.

Revival TINA

Na de Tweede Wereldoorlog geraakte het TINA-verhaal uit de mode. Het Keynesiaanse compromis haalde de overhand. Niet zozeer de vrije concurrentie werd als drijfveer van de economie beschouwd, maar het aanwakkeren van de vraag door investeringen, o.a. van de overheid. Maar de liberale denker Friedrich Hayek bleef volledig overtuigd van de kracht van het liberalisme. Zijn compromisloze kruistocht tegen het socialisme was een constante in heel zijn werk. In zijn discours polemiseerde hij heel sterk met het heersende Keynesiaanse denken.

Het duurde echter tot in de jaren ’80 vooraleer zijn visie een echte revival kende, nl. met Margaret Thatcher. Zij zou TINA onsterfelijk maken. Ze werd eerste minister van Groot-Brittannië in 1979 en bleef dat tot 1990. Gedurende deze lange periode hervormde ze de Britse maatschappij grondig: privatiseringen, belastingverminderingen, besparingen in de publieke sector en de sociale zekerheid… Het was een samengaan van economisch liberalisme en conservatisme.

Thatcher of de chaos

Ze gebruikte TINA als een echte mantra om haar beleid met de harde hand door te drukken. De vakbonden waren ‘the enemy within’, de binnenlandse vijand nummer één. Woorden als ‘klasse’, ‘solidariteit’, ‘gelijkheid’ werden vervangen door ‘natie’, ‘volk’ en ‘vrijheid’. Het was geen toeval dat dit zich in deze periode voltrok.

De wereldwijde crisis in de jaren ’70, grote werkloosheid, negatieve groei, oliecrisis, … leidden tot grote onzekerheid en tot de “winter of discontent” (1978-1979). Thatcher wist deze onzekerheden uit te buiten en de bevolking te winnen voor een hard liberaal beleid met het verhaal dat onder het liberalisme iedereen rijk kan worden. Het was Thatcher of de chaos. Ze claimde wat later Fukuyama ‘het einde van de geschiedenis’ zou gaan noemen: het eeuwige debat tussen kapitalisme en zijn alternatieven was beslecht. Met de val van de Muur werd dit discours nog versterkt. New Labour nam het economisch liberalisme helemaal over als onderliggende doctrine.

De decennia daarna verdween TINA op de achtergrond. De strijd was gestreden. Tot aan de bankencrisis in 2008. Als antwoord op het redden van de banken met overheidsgeld, werd in Europa de ‘austerity’-politiek gelanceerd. Een beleid van sterke bezuinigingen in de overheidsuitgaven, het ‘ontvetten’ van de staat, gekoppeld aan een monetaristisch beleid van lage inflatie en lage rentevoeten.

TINA in tijden van crisis

Dat de conservatieve premier Cameron opnieuw TINA vanonder het stof haalde, mag geen verbazing wekken. Maar hetzelfde gebeurde in Griekenland onder Papandreou en in Spanje onder Zapatero. Twee sociaaldemocratische premiers waarvan men zou veronderstellen dat ze geen enkele voeling zouden hebben met het neoliberalisme, pleitten evenzeer voor een streng besparingsbeleid omdat ‘er geen alternatief was’. Zapatero gaf later in zijn memoires toe dat hij hiervoor zwaar onder druk was gezet door de Europese instellingen.[3]

In de periode dat Thatcher en Reagan het neoliberalisme hebben geïnstalleerd als het wereldwijde dominante economische systeem, werden er twee belangrijke verdragen gesloten die de basis hebben gelegd van de huidige Europese Unie. De Europese Eenheidsakte in 1986 en het Verdrag van Maastricht in 1992.

Het eerste legde de liberalisering van de Europese markt vast en het tweede introduceerde de Europese Monetaire Unie en de euro. Deze twee verdragen weerspiegelen niet zozeer de federalistische visie van de grondlegger van Europa, Jean Monnet, maar eerder Hayek’s visie van een eengemaakt Europa zoals hij dat heeft beschreven in zijn essay The Economic Conditions of Interstate Federalism (1939).

Een supranationale en technocratische entiteit, ontdaan van elke vorm van democratie, waar de vrije markt volledig vrij spel heeft. Dit verklaart voor een belangrijk deel waarom alle landen van de Europese Unie in min of meerdere mate een neoliberaal economisch beleid voeren. Onder de noemer van ‘er is geen alternatief’, want Europa laat ons geen keuze.

FUCK TINA

Feit is dat het TINA-verhaal telkens weer opduikt op momenten van crisis. Wanneer grote belangen op het spel staan, dan wordt de polemiek met mogelijke alternatieven steeds in de kiem gesmoord met het ultieme argument: er is geen alternatief.

Maar vandaag stellen zelfs economen van zowel het IMF en de OESO zich steeds meer vragen over het neoliberalisme. De verwachte economische resultaten vallen tegen en de ongelijkheid neemt almaar grotere vormen aan. De ongelijkheid kost de samenleving handenvol geld In het boek en de film FUCK TINA tonen we wat Thatcher en haar neoliberale opvolgers teweeg hebben gebracht in Groot-Brittannië. Het is een niet zo fraai beeld, want de situatie van de meerderheid van de bevolking is er duidelijk op achteruit gegaan. De droom van ‘iedereen rijk’ is al lang vervlogen. Is dit de weg die ook wij willen opgaan?

Het lijkt hoogtijd dat intellectueel Europa en in de eerste plaats links binnen Europa duidelijk afstand neemt van het neoliberale verhaal. Er is nood aan een nieuw samenhangend verhaal waarbij .komaf wordt gemaakt met het TINA-denken. Waarom werken linkse politici uit heel Europa niet meer samen en wisselen ze hun visies niet meer uit in diverse fora, zoals het recente initiatief van de vroegere Griekse minister van financiën Varoufakis?

Waarom ontstaan er niet meer progressieve denktanks om naar analogie van de liberale denktanks in de jaren ’50 een samenhangend alternatief uit te werken? Misschien kunnen we iets leren van Thatcher en een nieuw historisch project presenteren dat aanslaat bij de bevolking. Want het wordt steeds duidelijker: het TINA-riedeltje is einde verhaal en moet naar de geschiedenis worden verwezen.  

Met dank aan Senne Vandevelde voor het ter beschikking stellen van zijn thesis (ingediend aan King’s College London): “There Is No Alternative: A Discursive Analysis of Past and Present”.

Jef Maes is documentairemaker en co-auteur van boek en film FUCK TINA

[1] DeMorgen

[2] Spencer, Social Statics (1851), p. 413

[3] Zapatero, El Dilema: 600 Dias de Vertigo (2013)

take down
the paywall
steun ons nu!