De voorbije weken waren we nog eens getuige van een politiek spelletje zwartepieten. Met als inzet onze groene elektriciteit en ons klimaat. Framing werd belangrijker dan inhoud. Een verbale strijd om de meest bijblijvende alliteratie: de FreyaFactuur of de TurtelTaks. Afgewisseld door communautair spierballengerol over Vlaamse, Waalse of federale hete lucht. Veel verontwaardigde reacties op dit politieke steekspel. Want in de aanloop naar de Klimaatconferentie van Parijs staat er wel wat anders op het spel. 

Hernieuwbare energie in eigen handen

En ook de Europese Commissie zit niet stil. Ze is bezig met een grondige hervorming van de energiemarkt, binnen een breder kader van klimaatverandering en energie-onafhankelijkheid, met een centralere plaats voor de burgers. 

In het voorjaar trok de Europese Commissie met het ‘Energy Union Package’ het hervormingsprogramma voor de energiemarkt op gang: “het belangrijkste in onze visie op de Energie Unie is dat burgers de energietransitie in handen nemen, dat ze actief participeren aan de markt en dat kwetsbare burgers beschermd worden”.Dit alles ligt binnen handbereik omdat de nieuwe technologieën van decentrale energieproductie en vraagsturing steeds minder duur worden.

Om dit in de praktijk te brengen is een grondige hervorming van de Europese energiemarkt nodig. Volgens REScoop betekent dit dat de burgers aangemoedigd worden om de hernieuwbare energie die in hun omgeving voorkomt zelf op te wekken, op te slaan en te gebruiken, ofwel individueel ofwel met anderen in gemeenschappelijke energieprojecten.

Overal in Europa en ook in Vlaanderen staan burgers klaar om de handen uit de mouwen te steken en werk te maken van de energietransitie. Niet alleen om hun energievoorziening in handen te nemen, maar ook om zorg te dragen voor de lokale gemeenschap en de toekomstige generaties. Het zou een gemiste kans zijn moest het transitiebeleid daar niet op inspelen, moest het beleid niet de nodige ruimte creëren om rechtstreekse burgerparticipatie in hernieuwbare energie mogelijk te maken.

Burgers geven de energienetwerken van de toekomst vorm

De integratie van veel zon- en windstroom in het energiesysteem vormt de grote uitdaging van de energietransitie. Omdat de netten van elektriciteit en gas de plaats zijn waar de vraag en het aanbod voor energie met elkaar in contact komen, vormen deze netten een uiterst strategische schakel in het transitieverhaal. Wie de netten controleert zit mee aan het stuur van de energietransitie.

Vlaanderen kan veel leren van de Duitse Energiewende. De belangrijkste les is misschien wel dat de zogenaamde baseload van weinig flexibele kern- en steenkoolcentrales geleidelijk aan plaats moet maken voor zon- en windenergie, aangevuld met flexibele centrales, opslag en vraagsturing[1]. Daarvoor hebben we niet alleen slimme netten nodig, maar ook betrokken burgers. Burgers die zich bijvoorbeeld op wijkniveau organiseren om hun lokale productie en vraag beter op elkaar af te stemmen. Burgers die daarom medezeggenschap beginnen te vragen in het netbeheer.

Terwijl de groothandelsprijs voor elektriciteit blijft dalen, zijn de nettarieven de doorslaggevende factor geworden in onze energiefactuur. Met belangrijke herverdelende effecten waarover er weinig transparantie bestaat . Nochtans zijn de distributienetten aangelegd om de burgers en de gebruikers te bedienen. Het betreft dus een publieke dienstverlening waarop er volgens REScoop.Vlaanderen eigenlijk geen winst gemaakt hoeft te worden. Ook daarom is het wenselijk dat de burgers meer toezicht kunnen uitoefenen op het netbeheer. En is het van essentieel belang dat de netwerken niet geprivatiseerd worden, maar in publieke of civiele handen blijven.

De intercommunales die eigenaar van onze distributienetten zijn, zijn op zoek naar vers kapitaal. Er is sprake van ongeveer 700 miljoen euro. De Vlaamse steden en gemeenten zitten te krap bij kas om dit zelf te kunnen aanvullen. Daarom kijken de intercommunales nu uit naar een private partner uit de financiële wereld. Buitenlandse pensioenfondsen lijken de gegeerde kandidaten. Zo heeft een Canadees pensioenfonds al een flink aandeel in het gasnetwerk van Fluxys genomen.

Maar waarom zouden we het zover moeten zoeken? Waarom zouden we toelaten dat onze netten geruisloos in buitenlandse handen overgaan? Er staat immers veel geld van burgers geparkeerd op spaarboekjes. Spaargeld dat misschien best verankerd wordt in onze eigen duurzame infrastructuur. Wat ons ook kan helpen om veerkrachtiger te worden tegen financiële schokken.

Vormt de nood aan nieuw kapitaal voor de modernisering van de energienetten niet de kans om de burgers sterker te betrekken bij de energietransitie? Kan de stad Hamburg niet tot voorbeeld strekken? Daar hebben de burgers zich met succes verzet tegen de verkoop van hun eigen elektriciteitsnet aan een buitenlands bedrijf en hebben ze zichzelf aangeboden als mede-eigenaar.

Investeer in publiek civiele samenwerking

Overheden hebben een regulerende rol op de energiemarkt. Als scheidsrechter om erop toe te zien dat de markt werkt in het voordeel van de gebruiker en het algemeen belang. Maar ook als bewaker van het gemene goed, waaronder onze natuurlijke energiebronnen zon, wind, water, biomassa en aardwarmte. En tevens als publieke eigenaar van de transport- en distributienetten, de autostrades en wegen van ons energieverkeer.

We kunnen ons dan ook de vraag stellen in hoeverre gemeentelijke overheden zich actief moeten inlaten met commerciële energieproductie? Zeker wanneer heel wat burgerinitiatieven klaar staan om die ruimte in te vullen. REScoop.Vlaanderen pleit er dan ook voor dat de gemeentelijke participaties in commerciële energiebedrijven verder worden afgebouwd en dat er gezocht wordt naar innovatieve vormen van publiek civiele samenwerking.

Energietransitie is immers een breed proces van in de eerste plaats energiebesparing, aangevuld met de productie en verdeling van hernieuwbare energie. Nu zijn vele projectontwikkelaars enkel geïnteresseerd in de meest winstgevende activiteiten. Zoals de productie van windenergie. Met vrij zekere rendementen, gegarandeerd door groene stroom certificaten, grotendeels betaald door de burgers. We laten m.a.w. de kersen van onze taart plukken. Terwijl de lokale overheden en de burgers achtergelaten worden met de moeilijkste opdracht: de aanpak van energierenovatie en energiearmoede.

De REScoops[2] staan klaar om werk te maken van een geïntegreerde aanpak, zodat met de meerwaarde van bijvoorbeeld windenergie een werking rond lokale energierenovatie wordt mogelijk gemaakt. Daarom moeten burgers de kans krijgen om mede-eigenaar te worden van de windenergie die over hun regio waait. Of van andere hernieuwbare energiebronnen uit hun omgeving. Want wind, zon, water en aardwarmte zijn in feite van niemand en zijn er dus in principe voor iedereen. Dit betekent dat iedereen ze mag gebruiken zolang dat op een faire en duurzame manier gebeurt. Ze worden dan ook ‘gemeengoed’ of in het Engels ‘common goods’ genoemd.

Vanuit dit perspectief van sociale rechtvaardigheid vraagt REScoop.eu dat de Europese Unie ervoor te zorgt dat onze decentrale hernieuwbare energiebronnen ook op een decentrale manier beheerd worden, in een energiemarkt waar de burger centraal staat. Dus zoveel mogelijk in mede-eigendom en onder democratische controle van de burgers.

Vele hernieuwbare energiebronnen zijn immers zo goed als kosteloos aanwezig in de omgeving en genereren daarom een natuurlijke rente voor wie ze exploiteert. Een voorrecht dat volgens REScoop.Vlaanderen niet zomaar kan gegeven worden aan wie eerst komt, maar dat ook de gemeenschap toebehoort. Dit geldt des te meer voor windenergie. Een energiebron die zich uitstrekt over een ruimer gebied, maar uiteindelijk maar geëxploiteerd wordt op een klein lapje grond. Zo wordt bij de inplanting van een windturbine op een bepaalde plaats, aan vele anderen het recht ontnomen om een gelijkaardige activiteit te ondernemen in de buurt. Windturbines moeten immers omwille van milieutechnische redenen meerdere honderden meters afstand houden van elkaar.

Daarom mag volgens REScoop.Vlaanderen de windoogst niet zomaar geprivatiseerd worden, maar moet ze opengesteld worden voor de participatie van zoveel mogelijk burgers en gebruikers. Dan gaan de burgers de windturbines beschouwen als ‘hun’ windturbines. Dan wordt er ook draagvlak voor het windproject opgebouwd. 

Het windrecht

Het is mogelijk om vanuit de overheid paal en perk te stellen aan de kolonisering van ons windgewest. Daarvoor is wel een wetgevend initiatief nodig, zodat gebieden die vanuit ruimtelijk oogpunt in aanmerking komen voor het oogsten van windenergie, in concessie worden gegeven aan een projectontwikkelaar die rechtstreekse burgerparticipatie toelaat. Minstens 50% van de eigendom en de windoogst moet dan voorbehouden worden voor de bevolking. Een dergelijke aanpak laat ook planmatig overleg met burgers, het middenveld en lokale overheden toe, over hoe en waar de exploitatie van windenergie gepland wordt en over wat er met de meerwaarde zal gebeuren. Juist dit vooroverleg is nodig om tot een grotere acceptatie te komen.

De problematiek rond vergunningen voor windenergie wordt momenteel onderzocht in opdracht van de Vlaamse regering. Het traject heeft de naam Fast Lane gekregen, met de bedoeling tegen 2020 de doelstelling voor hernieuwbare energie alsnog te halen. We hopen dat de bevoegde ministers hier geen ‘snelsnel’ werk van willen maken, maar kiezen voor een grondige hervorming. Een kader waarin de belangen van de betalende burgers, en niet die van de projectontwikkelaars, centraal komen te staan. REScoop.Vlaanderen heeft in overleg met het middenveld hiervoor zeer concrete beleidsvoorstellen uitgewerkt[3]. Een sociaal rechtvaardige energietransitie wordt immers niet zomaar van boven uit opgelegd, maar wordt ook van onderuit opgebouwd.

Tom Willems, REScoop.Vlaanderen: De Vlaamse federatie van verenigingen van burgers en coöperaties voor hernieuwbare energie.

www.rescoopv.be

[1] http://www.agora-energiewende.de/fileadmin/Projekte/2012/12-Thesen/Agora_12_Insights_on_Germanys_Energiewende_web.pdf

[2] REScoops staat voor Renewable Energy Sources cooperatives of energiecoöperaties die de principes van Internationale Coöperatieve Alliantie naleven.

[3] http://www.rescoopv.be/images/Documenten_NL/memorandum%20van%20rescoop.be%202014.pdf