Tranen in de ogen krijg ik bij de beelden van de kinderen die in het Maximiliaanpark getrakteerd worden op een portie live muziek en de vluchtelingen die in Duitsland onthaald worden op gejuich en gezang. Enkele seconden later slaat de angst me om het hart. Ze hebben gelijk! Ook deze beelden zullen de wereld rond gaan. Dit zal duizenden anderen aanzetten om ook hun leven te wagen voor een kans op een plaatsje in het paradijs.

Het is de meest groteske realityserie aller tijden. De Hunger Games, maar dan echt: in de ultieme strijd voor hun leven moeten mensen een tocht van duizenden kilometers aangaan vol gevaren, vijanden en valse vrienden die hun leed uitbuiten voor eigen gewin. Wie zal onderweg sneuvelen? Wie valt af? Wie zal er als een jong zeehondje door de politie in elkaar worden geknuppeld op een Grieks strand? De winnaars worden bij aankomst in de bloemetjes gezet. De hoofdprijs is even niet meer te moeten spelen. U kijkt alvast massaal mee.

Honderden mensen kunnen dat toekijken niet langer aan en gaan zich spontaan organiseren. Ze zamelen spullen in en spelen in op de concrete noden van mensen in hun buurt. Anderen springen in hun auto om zelf mensen te gaan bevrijden uit de schrijnende realiteit die hen gevangen houdt in Hongarije. In rechtse hoek wordt op al deze burgerinitiatieven met weerzin gereageerd. Dit warme onthaal zal er alleen maar voor zorgen dat de dood van het volgende drenkelingenkind wél onze schuld zal zijn, stellen ze. Hierbij verwijzen ze naar het zogenaamde “aanzuigeffect” dat hiermee zou worden gecreëerd. Onze solidariteit met de minderheid die de eindstreep haalt, zal volgens hen desastreuze gevolgen hebben voor de vele anderen die hierdoor aangezet worden om de oversteek te wagen.

Door ons aan te sporen die minderheid af te wegen tegen de meerderheid die we zogezegd in gevaar brengen, stellen ze ons voor wat in de ethica het ‘trolley probleem’ wordt genoemd. Als je een trein ziet afrazen op een spoor waar vijf mensen op lopen, en je krijgt de kans om een wissel te bedienen die de trein naar een spoor stuurt waar slechts één iemand op loopt, sla je dan die wissel om? Negentig procent van de ondervraagden zouden dat in dit geval doen. Dit is ook hoe beleidsmakers beslissingen (horen te) nemen: “The needs of the many outweigh the needs of the few.”

Het probleem met dit soort denkoefeningen is dat een mensenleven geen statistiek is. Ook dit voelen mensen instinctief aan. Wat als die éne persoon die op de sporen loopt een kind is? Jouw kind? Een geliefde? Vanaf het moment dat je van het beleidsniveau afdaalt, houden dit soort mathematische regels geen steek meer, en komen er andere ethische regels in het spel. Individuele burgers handelen niet volgens dezelfde principes als politici, en dat is maar goed ook. Door ons aan te manen individuele solidariteit in te binden ten behoeve van een abstracte massa, worden we eigenlijk aangespoord om deze twee ethische niveaus door elkaar te halen.

En zelfs als we de kwestie op dit statistische niveau zouden bekijken,  is het maar de vraag of het de beelden van onze solidariteit zijn die een “aanzuigeffect” creëren. Was dat er voordien dan niet? Waren mensen voordien dan niet op de hoogte van het schrijnende verschil tussen hun leefomgeving en die van ons? Aan het einde van 2014 waren er wereldwijd 19,5 miljoen mensen op de vlucht. Een stelletje zingende Duitsers meer of minder zal daar weinig aan veranderen.

De oorlog, de ongelijkheid en de klimaatproblematiek die mensen aanzetten tot vluchten zijn al decennia lang aan de gang. We worden er al ons hele leven via televisiebeelden mee geconfronteerd. Dit lijden speelt zich echter meestal “ver van hier” af. De oorzakelijke mechanismes zijn zo abstract dat we er als individu geen vat op denken te hebben. Hierbij gaat het ‘omstandereffect’ spelen, dat ervoor zorgt dat mensen minder geneigd zijn een ander te helpen naarmate er meer toeschouwers aanwezig zijn. Het is nu eenmaal veel makkelijker om een gedeelde verantwoordelijkheid te ontlopen, wat ook de reden is waarom we die journaalbeelden min of meer aankunnen: de hele wereld kijkt immers toe. Heel anders wordt dat als dit lijden plots in onze achtertuin opduikt. Naarmate de afstand verkleint, vergroot onze betrokkenheid weer. Dan gaan we weer denken op het individuele niveau, en wordt dat lijden opnieuw, voor haar toeschouwers, ondraaglijk. Het appel van iemand die oog in oog met ons staat, is voor de volle honderd procent aan ons gericht.

De solidariteit die de afgelopen dagen op gang kwam, speelt zich uitdrukkelijk op dit niveau af. Ook de emotie die haar voedt, is van een andere aard dan we gewend zijn. Ze is wordt niet gemotiveerd door medelijden, maar door verontwaardiging. Dit is een belangrijk onderscheid.  Medelijden, hoe goedbedoeld ook, blijft immers steken in een denkwijze die de ander als zwak en hulpeloos neerzet. De mensen waarom het te doen is, blijven hierbij een abstractie, zoals “de arme kindjes” waarvoor we vroeger wel eens geld of speelgoed inzamelden. In tegenstelling hiermee ziet verontwaardiging de ander juist wél als concreet individu. Het is de laaiende woede die we voelen wanneer onrecht wordt aangedaan aan iemand waarin we onszelf herkennen. De nadruk ligt hierbij weer radicaal op menselijke waardigheid. Het is juist het zien ontnemen van die waardigheid, dat ons zo kwaad maakt. En we hebben redenen om kwaad te zijn.

De oorlog in Syrië is een humanitaire ramp. In een rechtvaardige wereld worden mensen die zich in een rampgebied bevinden gewoon geëvacueerd. Het feit dat die evacuatie nu in handen wordt gelaten van mensensmokkelaars, is misdadig, niet het feit dat mensen überhaupt onze grenzen willen oversteken. De manier waarop de zaken nu bewust niét worden georganiseerd, is misdadig. Elkaar de zwarte piet proberen toe te spelen, is misdadig. Een land als Griekenland nu hypocriet noemen terwijl we het net hebben gewurgd totdat het ophield met spartelen, is misdadig.

Het is het vluchtelingenbeleid van de EU (die fameuze Dublinakkoorden) dat ervoor zorgt dat de hele situatie lijkt op een duister spelprogramma. Alleen wie op eigen houtje hier weet te geraken, kan misschien asiel krijgen. Tegelijkertijd zetten we alle middelen in om te verhinderen dat mensen daar in slagen. We zorgen ervoor dat de enige manier om dat te doen, levensgevaarlijk is. We zetten politiemensen in om hen met geweld tegen te houden. En dan, als er uiteindelijk toch een paar zijn die de tocht overleven en tot hier geraken (weliswaar zonder onderweg ergens te zijn geregistreerd!), dan zullen we die helpen. Eventueel.

“Als je mensen echt wil redden uit een situatie, dan ga je die godverdomme zelf gaan halen,” moeten al die Oostenrijkers gedacht hebben die de afgelopen week in de auto sprongen om mensen op eigen houtje de grens over te helpen. Deze mensen denken niet op het niveau van statistieken, maar op het individueel niveau waarop ieder mensenleven onbetaalbaar is. Het is pas wanneer de spanning tussen deze twee niveaus een kookpunt bereikt dat we worden aangezet tot handelen. Omdat we zelf kunnen zien dat het falende humanitaire beleid van de EU, waar we een gedeelde verantwoordelijkheid in hebben, individuele slachtoffers maakt, met verhalen, een gezicht, en dromen. Door als individu op te treden waar onze instituten falen, kunnen we die verantwoordelijkheid weer opnemen.

Ze hebben dus géén gelijk. Het falen van onze instituten kan nooit iets afdoen aan de relatie die jij hebt met een individu dat in nood verkeert. Integendeel: als we willen dat de wantoestanden van vandaag ooit stoppen, zullen we juist de omgekeerde ethische beweging moeten maken. In plaats van de mensen die voor ons staan de rug toe te keren vanuit abstracte overwegingen, zullen we ook in het abstracte beleidsniveau de waarde van individuele mensenlevens weer moeten binnensmokkelen. We zullen moeten beseffen dat in een geglobaliseerde wereld iedere keuze die we maken ook een effect heeft op concrete mensen. Dit geldt voor bedrijven, voor overheden, maar ook voor u en ik. Alleen zo kunnen we onze menselijkheid opnieuw claimen in een wereld waarin de mensheid heeft gefaald. Laat ons daar vooral nooit mee ophouden.