Wat een schitterende cover!

Ik kan me best voorstellen dat menigeen die dagdagelijks aan
de kost komt dankzij een simpele muisklik verontwaardigd reageert als zij/hij
het woordje proletariaat op de omslag
van dit handzame boekje van net geen 180 bladzijden, literatuurverwijzingen
inbegrepen, ziet staan. Zo in de trant van: ‘Hé, zeg, ik ben geen proletariër,
hoor!’ De kans is bovendien zeer groot dat daar ook nog ‘want ik behoor tot de middenklasse’  wordt aan toegevoegd. Welnu, die personen moeten echt eens dit
vlot geschreven boekje van Hans Schnitzler lezen. ‘Proletariaat’ mag dan een
ouderwets begrip zijn dat begraven ligt onder de Londense graftombe van Karl
Marx, in dit boek krijgt dit P-woord een update
die niet zomaar weg te cijferen is.

Internetvrijstaat 

Als er kritische geluiden worden verkondigd over onze
gedigitaliseerde samenleving, dan gaan die in het overgrote deel van de gevallen
over de bedreigingen voor onze privacy, een onderwerp dat het trouwens voornamelijk
heel goed doet in de wat beter opgeleide middenklasse.

“Vanzelfsprekend is dit een belangrijk onderwerp”, geeft Schnitzler
toe. “Maar zelden wordt het privacy-verlies in een bredere context geplaatst.
Zodra het gaat over de implicaties van de digitalisering van ons mens- en
wereldbeeld, komt men meestal niet verder dat de sleetse mededeling dat we in
een netwerksamenleving leven waarin alles om informatie draait. En krijgt die
nieuwe werkelijkheid wel een politiek
gezicht, dan verschijnt ze in de gedaante van piratenpartijen: kritiekloze
aanhangers van de waarden van het wereldwijde web, die de democratische
rechtsstaat het liefst in een internetvrijstaat willen veranderen. Democratische tekorten zijn volgens hen best op te lossen door de echte wereld te modelleren
naar de wetten van de digitale wereld. De algemene neiging zich naadloos te voegen
naar de logica van het digitale universum komt misschien nog het treffendst tot
uitdrukking in de veelgehoorde dooddoener dat ‘de digitale ontwikkelingen toch
niet te stoppen’ zijn.”

Letselschade

Een aanlokkelijk klinkende variant van dit digifundamentalisme, het rotsvaste geloof
dat moderne technologische spitsvondigheden al onze maatschappelijke problemen in
een handomdraai kunnen oplossen, is de actuele hype over de deeleconomie,
volgens internetscepticus Evgeny Morozov neoliberalism
on steriods. In deze nieuwerwetse opvatting over het samenleven wordt meer
utopisch vermogen toegekend aan de ideeën dan aan de concrete politieke
haalbaarheid. Want het wordt doorgaans nogal simplistisch beschreven als een collectief-anarchistische
reactie op het digitaal gestuurde mondiale financierskapitalisme dat in 2008
over zijn eigen grote voeten struikelde en ontiegelijk veel letselschade veroorzaakte.
Weshalve de overheid, helemaal in tegenspraak met de heersende neoliberale
opvattingen, met de opbrengsten van de belastingen en de bezuinigingen voor de
zoveelste keer nog eens moest opdraven als medicijnman.  

Onzichtbare tirannie 

We beleven een gloednieuwe fase in de ontwikkeling van het kapitalisme,
betoogt Schnitzler. “De industrialisering van de fysieke arbeid heeft
plaatsgemaakt voor de industrialisering van de geest. Een nieuw proletariaat is
daar het resultaat van. Bedrijven zoals Google, Facebook of Apple schenken
eigenlijk oude proletarische wijn in nieuwe zakken! Ze hebben ons herleid tot
welwillende systeemslaven, in dienst van het technologische grootkapitaal. Dit is
het sluitstuk van het kapitalisme. De logica van dit systeem is net zo dwingend
als zijn voorganger. Het gaat om een onzichtbare maar reële tirannie. Helaas,
het grote publiek heeft niet eens door dat het een heus technocratisch
schrikbewind is. Zowel in de private als in de publieke sector van een
maatschappij die zichzelf bij voorkeur definieert als bijzonder doelmatig en efficiënt.
Welbepaalde neoliberale, utilitaire waarden zijn stilaan in ons hele gedrag doorgesijpeld.

Tijd zat 

Door de voortschrijdende digitalisering beschikken we almaar
over meer vrije tijd om onszelf te kunnen zijn, zo stellen de digitale
hogepriesters. O ja? Volgens Schnitzler luidt de hamvraag: “In hoeverre hebben
wij echt nog de beschikking over onze eigen tijd? Dat die vraag urgent is,
wordt pas duidelijk wanneer men beseft dat in het industriële tijdperk de
machine-industrie zich uitsluitend de arbeidstijd toe-eigende, terwijl in het
digitale tijdperk een omvangrijke, door massamedia bemiddelde cultuurindustrie
in toenemende mate tevens bezit neemt van onze vrije tijd, en derhalve van onze
alledaagse ervaringen en belevenissen. Na het lichaam wordt nu ook de ziel als
beschikbare breintijd opgeëist en in het productie-en consumptieproces
opgenomen – Life time value heet
zoiets in marketingtermen.” 

Vaarwel democratie

Het is tegenwoordig zelfs mogelijk concrete namen te plakken op anonieme
data die we her en der hebben achtergelaten, bijvoorbeeld bij digitale
betalingen of surfsessies op het web. Dit werpt niet alleen een nieuw licht op
de privacyproblematiek, maar zet vooral ook deuren wagenwijd open voor nieuwe
vormen van dressuur en disciplinering. Schnitzler: ”Galg en gevangenis hebben
plaats gemaakt voor hybride vormen van machtsuitoefening. Het opsporen van
machtscentra en de middelen waarmee die hun macht uitoefenen, is voor de gewone
sterveling – of het nu een burger of beroepspoliticus betreft – een haast
onmogelijke opdracht geworden. Laat staan dat zij nog middelen ter controle in
handen hebben. De virtualisering van de werkelijkheid heeft de macht vergaand
vertechniseerd, gedeterritorialiseer en onzichtbaar gemaakt.“

En ook nu weer kan ik me best voorstellen dat velen Schnitzler
als een azijnzeiker zullen wegzetten
omdat hij zo vervelend doet over de technologische vooruitgang. Maar precies daarom
mogen zij zich echte nerds noemen
zoals dat in Van Dale’s woordenboek wordt omschreven: wereldvreemd wezens. En
dat ondanks het bezit van laptops, tablets, smartphones en andere
hebbedingetjes van eigentijds technologisch vernuft. Wat heeft dit trouwens dan
nog te maken met de beleving van vrijheid en blijheid? Geen sikkepit jandorie!

Hans Schnitzler, ‘Het
Digitale Proletariaat’, De Bezige Bij, 2015, €16,90