Oeganda is een
soeverein en “democratisch” land in Oost-Afrika, waar Yoweri Museveni nu al 28
jaar aan de macht is. Het noorden van Oeganda, en meer bepaald Acholiland, was
20 jaar lang het toneel van een allesverwoestend conflict. In deze regio vocht
het Oegandese overheidsleger jarenlang, met wisselende intensiteit, tegen de
rebellen van het Verzetsleger van de Heer. Zijn onstabiele buren, namelijk
Soedan (toen nog niet gescheiden) en de Democratische Republiek Congo droegen
elk op hun manier bij aan het conflict, al was het maar via de poreuze grenzen.
De bevolking in het noorden, de Acholi, was hier de dupe van, in die zin dat ze
de wreedheden van zowel het regeringleger als de rebellen moest verdragen. Die
wreedheden bestonden vooral uit plunderen van vee, seksueel geweld, forced displacement, ontvoeren en
rekruteren van adolescenten en willekeurige moord. Een allesverwoestend
conflict dus, niet enkel materieel maar vooral ook psychologisch.

Kony 2012

De meesten onder
ons zullen zich het filmpje “Kony 2012”, dat gelanceerd werd door de
internationale NGO Invisible Children, nog
herinneren. In 2012 echter, was de rebellenbeweging van Joseph Kony al zes jaar
niet meer actief in Noord-Oeganda en had hij, na succesvolle vredesgesprekken
in 2006, zijn operationeel gebied verlegt naar het oosten van Congo, de Centraal
Afrikaanse republiek en Zuid-Soedan. In 2014 is het conflict in Acholiland dus
al acht jaar officieel voorbij. De effecten het conflict blijven evenwel
zichtbaar in alle aspecten van de samenleving, sociaal, economisch en politiek.
Het noorden heeft in die instabiele periode bijvoorbeeld niet kunnen profiteren
van de economische groei die plaats vond in de rest van het land en op politiek
niveau blijft deze regio uitgesloten door het zuiderse regime van Museveni.

Het spreekt voor
zich dat 20 jaar wreedheid heel wat traumatische ervaringen met zich mee
brengt. Nu is er al acht jaar “vrede” en de Acholi staan voor een periode van
rehabilitatie en reconstructie. Deze getraumatiseerde bevolking moet nu omgaan
met zijn oorlogservaringen en opnieuw een samenleving opbouwen zij aan zij met
de personen die deze wreedheden pleegden, hetzij voormalige regeringssoldaten,
hetzij teruggekeerde rebellen die amnestie kregen van de regering. Daarnaast
heeft de massale displacement (tot
90% van de bevolking) het sociale weefsel van deze gemeenschappen en het
systeem van extended kinship enorm
aangetast.

Geestelijke gezondheidszorg

Het voorzien van
diensten, zoals geestelijke gezondheidszorg is normaal gezien de taak van de
overheid. De Oegandese overheid echter, heeft jarenlang Acholiland gezien als
een regio die onvoorwaardelijk de rebellen steunde. Daardoor is weinig budget
naar voorzieningen en diensten gegaan, des te meer naar het militaire apparaat.
Geestelijke gezondheidszorg werd vanaf eind jaren negentig en begin jaren 2000
vooral ingericht door talloze NGOs, die zich richtten naar specifieke groepen
zoals returnees, kinderen of abductees en een westerse visie op
trauma predikten. Veel mensen op het platteland of in de IDP-kampen (Internally
Displaced People) raadpleegden liever een traditionele genezer, die hun
symptomen tenminste op een begrijpbare en cultureel sensitieve manier kon
uitleggen. Traditionele genezers zijn dan ook veel toegankelijker en groter in
getale dan NGOs.

In 2014 zijn de
meeste NGOs weggetrokken naar meer dringende conflictsituaties terwijl de overblijvende
organisaties trachten genoeg fondsen vast te krijgen ten einde hun werking
verder te zetten. Velen zetten in op onder meer lokale supportgroups; mensen die hetzelfde hebben meegemaakt (vb. Suicide survivors) ondersteunen elkaar.
Dit zou zowel het sociale weefsel weer moeten opbouwen als de leegte in formeel
georganiseerde zorg moeten opvangen. In minder verbloemende woorden: men moet
zichzelf maar behelpen.

De overheid heeft
echter wel enige moeite gedaan om te voorzien in geestelijke gezondheidszorg.
Er is een beleid opgesteld dat er op papier mooi uitziet maar in praktijk amper
de standaard haalt. Zo is er een Mental
Health Unit opgericht in het regionale hospitaal van Gulu, een afdeling die
moet voorzien in zorg voor een regio bijna zo groot als België. De
gedecentraliseerde Health Centers op
het platteland krijgen nu eenmaal niet het beloofde budget. De Mental Health Unit zet vooral in op
behandeling met psychotrope medicatie (lees: pillen geven) wegens een tekort
aan getraind personeel in psychotherapie. In het noorden van het land is er
bijvoorbeeld geen enkele klinische psycholoog en het aantal psychiaters is op
één hand te tellen. Omdat de overheid mentale gezondheid niet ziet als een
prioriteit en vanwege een hoge prevalentie van corruptie, blijft budget en
opleiding op elk niveau een groot probleem.

Zelfmedicatie

Met het wegtrekken
van NGOs en onvoldoende voorziening vanuit de overheid, is het duidelijk dat er
een leegte ontstaan is in het voozien van geestelijke gezondheidszorg. De
opvang die beide instanties geven is simpelweg onvoldoende voor alle mensen met
mentale problemen in Acholiland. De hoge prevalentie van alcohol- en
drugsmisbruik zijn daar illustraties van. Misbruik van middelen is van “een
manier van omgaan met …”, zelfmedicatie dus. Mensen met mentale problemen
proberen het zelf op te lossen (vaak op een destructieve manier) of gaan
hoopvol luisteren in de kerk en bij de traditionele genezer. Die laatste kan
zeer zinvol werk doen, zoals eerder aangegeven en vaak zijn het personen met een
grote kennis van kruiden en een goed contact met de geestenwereld. Maar er zijn
eveneens verhalen bekend over wanpraktijken, zoals vastbinden van “gekken” of
seksueel misbruik. De overheid heeft ondanks een certificatiesysteem weinig
controle over het werk van traditionele genezers en hun informele praktijken in
de gemeenschap.

De christelijke
gemeenschap is de laatste jaren enorm uitgebreid in de stedelijke gebieden van
Acholiland. Deze sterk katholiek georiënteerde gemeenschap heeft er een
concurrent bij gekregen, namelijk de Born-Agains.
De Born-Again kerken, met
verschillende subdivisies als de pentecostal
church of de life line ministries,
werden me ook wel eens aangewezen als de “mushroom
churches” vanwege hun sterke expansie in de stad Gulu. Opvallend is dat
veel van deze kerken zich bestempelen als “bringing
healing and hope” of “the church of
salvation and healing”  waarbij ze
sterk inspelen op de nood aan healing
en sense of belonging bij de bevolking.
Ook op deze nieuwere kerken heeft de overheid, ondanks een certificatiesysteem,
weinig controle.

Accountability

Laat het duidelijk
zijn dat de overheid onvoldoende voorziet in kwalitatieve geestelijke
gezonheidszorg voor een bevolking waar de prevalentie van trauma en andere
psychische problemen torenhoog is. Tijdens het conflict lieten ze het werk
liever over aan NGOs waardoor ze zelf geen investering hoefden te doen in het
gemarginaliseerde noorden. Nu de NGOs wegtrekken, krijgen de traditionele
genezers en de kerken, vooral de Born-Agains, meer invloed en hebben ze plannen
om nog uit te breiden. Traditionele genezing en geloof in God blijft voor velen
op het platteland nog steeds de beste en meest toegankelijke optie.

De inwoners van
Acholiland schrijven absoluut geen accountability
toe aan de overheid. Zij hebben geen hoop dat dit in de toekomst zal veranderen
door blijvende corruptie, tribalisme en nepotisme. Omgaan met oorlogservaringen
en trauma vraagt op zich al tijd, maar hoe doe je dat als er geen voorzieningen
zijn om je daarin te steunen? Hoe doe je dat als je enkel terecht kan bij
traditionele genezers en kerkgemeenschappen, die amper gecontroleerd worden op malpractices en geen opleiding genoten
hebben om deze heikele processen te begeleiden? Ook België investeert
ontwikkelingsgeld in Oeganda, specifiek voor gezondheidszorg maar helaas gaat
er geen cent naar geestelijke gezondheidszorg. “Basisgezondheidszorgen” met hot items als HIV/AIDS en malaria zijn
belangrijker, wordt me gezegd, maar zijn vooral ook zichtbaar en makkelijk te
verkopen aan het publiek dus.

Elk mens heeft
inderdaad recht op professionele gezondheidszorg, en in Oeganda durft het ook
daar nogal eens mank te lopen. Maar recht op gezondheidszorg beperkt zich niet
tot zorgen voor het fysieke lichaam maar houdt ook in dat men recht heeft op
geestelijke gezondheidszorg. Dit aspect wordt helaas zo vaak over het hoofd
gezien of simpel weggemoffeld als “niet prioritair”, niet enkel in Oeganda maar
in de hele wereld. Het inrichten van deze dienstverlening is primair een taak van
de overheid en andere legitieme, lokale autoriteiten. Zij kunnen hun werk
inderdaad uitbesteden aan private actoren, zolang men werkt met een
geïntegreerde en geformaliseerde visie. Hoe dan ook, de autoriteiten moeten
altijd de eindredactie in handen houden en kwaliteitsvolle zorg garanderen. Dat
is tot op heden niet het geval in (Noord-)Oeganda.