Maar dit jaar trekt PEN Vlaanderen aan de alarmbel: 3 mei moet helaas ook hier gevierd worden. Want wij, schrijvers van Vlaanderen, zijn ernstig bezorgd over de kwaliteit van de journalistiek. Rechtstreekse verstikking van de persvrijheid door de staat gebeurt hier eerder incidenteel. Het is hier China niet. Maar wat niet van buitenaf komt, knaagt van binnenuit. De media zijn in toenemende mate hun persvrijheid zélf aan het uithollen.
De reden is eenvoudig. Overal in het Westen kampen commerciële media met dalende inkomsten – consumenten keren zich naar gratis nieuws, adverteerders haken af – en die verliezen moeten gecompenseerd worden met steeds spannender verhalen, dramatischer conflicten en heftiger verslaggeving, opgesteld door steeds kleinere en goedkopere redacties die onder steeds grotere tijdsdruk moeten presteren.
Tekenend in dat opzicht is dat Offshore-leaks, de grootste journalistieke onthulling in jaren, niet in de commerciële media maar in de nonprofit-sector ontstond. Er was geen enkele Vlaamse journalist bij betrokken.
Bijna alle massamedia in Vlaanderen (kranten, radiostations, televisiezenders) zijn commerciële media: hun primaire logica is die van de kijkcijfers, de verkoopsaantallen, de luisterdichtheid of de unieke geregistreerde gebruikers. Door het eigen marktaandeel systematisch boven het algemeen belang te plaatsen, geraakt de persvrijheid allengs in de verdrukking. De vrije markt versmoort zo stilaan het vrije woord.
Voor wat het waard is: in de Press Freedom Index van Reporters Zonder Grenzen zakte België dit jaar naar de 21ste plaats. We staan er naast Polen. Tien jaar geleden stonden we nog op de 7de plaats.
Een opstoot aan mediakritiek enkele jaren geleden heeft het tij niet kunnen doen keren. De pertinente analyses van onderzoekers als Geert Buelens, Frank Thevissen, Jan Blommaert en Luc Huyse vonden weliswaar weerklank bij kleinschaliger kanalen als Apache, DeWereldMorgen.be, Rekto:Verso, Actua-TV, Doorbraak, MO* en Liberales, maar zorgden bij de mainstream media enkel voor cosmetische aanpassingen. Tekenend is het dat de site mediakritiek.be, ons belangrijkste forum voor systematische analyse van de journalistiek, dit jaar ophoudt te bestaan.
Ziehier de paradox: de crisis van de afgelopen jaren maakt een vrije kwaliteitspers meer dan ooit noodzakelijk, maar meer dan ooit zien we hoezeer die pers deel is van de crisis. Zij bericht niet enkel over het roekeloze casinokapitalisme, maar neemt eraan deel.
Net zoals de banken zich in de vernieling hebben gereden door blindelings een marktlogica te volgen, zo zijn de media zichzelf aan het verwoesten door cijfers te laten primeren op relevantie. Dit is erg omdat banken en kranten ook een maatschappelijke rol vervullen, en dus nooit alleen maar commerciële instellingen mogen zijn. Zoals een gezond bankwezen essentieel is voor de economie, zijn vrije media cruciaal voor de democratie.
Net daarom zijn we zo bezorgd. In de praktijk zijn de media niet langer de vierde macht, maar de eerste. Politici worden er gemaakt en gekraakt, misdaden worden er berecht en beslecht, de politieke agenda en de publieke opinie krijgen er grotendeels vorm. Maar wat betekent het als die macht hoofdzakelijk wordt bepaald door de markt?
Nochtans kan het ook anders. Inzetten op diepgravende journalistiek loont. TIME publiceerde in maart een dossier van maar liefst 36 pagina’s over de Amerikaanse gezondheidszorg. Dat zorgde voor de beste verkoop in twee jaar en 16 keer meer digitale verkoop dan anders.
Dichter bij huis is het fenomenale succes van De Correspondent – 17.000 mensen die 60 euro storten voor een ernstig medium – een inspirerend voorbeeld. Het bewijst dat veel mensen serieus willen worden genomen door de media, het verraadt een verlangen naar journalistiek die de waan van de dag overstijgt.
Omdat wij schrijvers dagelijks met teksten omgaan, hebben we enkele suggesties. PEN Vlaanderen pleit voor:
1. meer onderzoeksjournalistiek, minder steekvlamjournalistiek
2. meer duiding (kaarten, dossiers, infographics, achtergronden), minder opiniëring (columns, tweets, polls)
3. meer buitenland- en Europaberichtgeving, minder tunnelvisie op Wetstraat: de macht is verschoven
4. meer zelfregulering (factchecking, ombudsman), minder aversie voor externe kritiek
5. meer inzicht in reële conflicten, minder opkloppen van futiele conflicten
Ondertekenaars:
• Benno Barnard
• Els Beerten
• Daniel Billiet
• Suzanne Binnemans
• Gie Bogaert
• Stefan Boonen
• Hugo Bousset
• Stefan Brijs
• Frans August Brocatus
• Diane Broeckhoven
• Guy Commerman
• Geertrui Daem
• Johan De Boose
• Ides Debruyne
• Pieter De Buysser
• Saskia De Coster
• Jozef Deleu
• Mieke de Loof
• Sarah De Mul
• Gita Deneckere
• Frans Denissen
• Josse De Pauw
• Wouter Deprez
• Janine De Rop
• Patrick De Rynck
• Lukas De Vos
• Katelijne De Vuyst
• Bruno De Wever
• Annemarie Estor
• Joris Gerits
• Frank Hellemans
• Kristien Hemmerechts
• Stefan Hertmans
• Peter Holvoet-Hanssen
• Pol Hoste
• Joris Iven
• Dirk Jacobs
• Hilde Keteleer
• Willy Laes
• Caroline Lamarche
• Patrick Lateur
• Delphine Lecompte
• Simone Lenaerts
• Elisabeth Marain
• Koen Peeters
• Michel Perquy
• Yves Petry
• Piet Piryns
• Leo Pleysier
• Guy Poppe
• Guy Posson
• Anne Provoost
• Erik Raspoet
• Marc Reugebrink
• Jean-Pierre Rondas
• Olivia Rutazibwa
• Silvain Salamon
• Annmarie Sauer
• Willy Schuyesmans
• Gerd Segers
• Karel Segers
• Rudy Soetewey
• Walter Soethoudt
• Ina Stabergh
• Piet Teigeler
• Marleen Teugels
• Jeroen Theunissen
• Rose Vandewalle
• Stefaan van den Bremt
• Denise Van den Broeck
• Stefan van den Broeck
• Ingrid Vander Veken
• Ann Van Dessel
• André Van Halewyck
• Geert Van Istendael
• Judith Vanistendael
• Bob Van Laerhoven
• Joke van Leeuwen
• Bart Van Loo
• Monika b. van Paemel
• David Van Reybrouck
• Peter Vermeersch
• Annelies Verbeke
• Erik Vlaminck
• Bart Vonck
• Walter Zinzen