De ochtend nadat de Congolese kiescommissie CENI Joseph Kabila tot overwinnaar van de presidentsverkiezingen uitriep, belde Jolie Ngemi uit Kinshasa me uit mijn bed. De getalenteerdste danseres van de Congolese hoofdstad, in juni nog te zien in het Kaaitheater, klonk bloednerveus: “Het gaat hier echt niet, Jan. We kunnen niet buiten komen, want overal schieten politiemannen wild in het rond. In Selemboa (de cité waar ze woont, JG) alleen al vielen er al twee doden.”

De hele zaterdag (10 december) bereikten me berichten over hoe Kabila onder het oog van de internationale gemeenschap een eerste officieuze overwinningsfuif bouwde. Vrijdagavond opzichtig en misplaatst in het Grand Hotel, zaterdag met kogels en traangas in de hele stad.

Zonder af te wachten of er daadwerkelijk verzet van de Kinois kwam tegen zijn troebele triomf in een alweer dubieus feest van de democratie, installeerde de zelfverklaarde ‘Raïs‘ in alle cités van Kinshasa een angstpsychose waarbij niet op een dode meer of minder werd gekeken.

De ambassadeurs van België, Frankrijk en Groot-Brittannië, in hun residenties in Gombé veilig buiten schot van de traangasgranaten, zwegen zedig. Toen vermeende aanhangers van oppositieleider Tshisekedi vorige week de Matongéwijk in Brussel op stelten zetten, waren onze moedige diplomaten er als de kippen bij om de herrieschoppers te veroordelen en de ‘Sphynx van Limete’ ertoe aan te zetten zijn troepen in de hand te houden.

Alsof die een rechtstreekse lijn met de ‘Chaussée de Wavre‘ heeft en niet iedereen zag aankomen dat de diaspora-Congolezen overal ter wereld, gezien ze geen kogels van Kabila te vrezen hebben, zich zouden verzetten tegen nog eens vijf jaar miserie.

Het was een staaltje van selectieve diplomatieke verontwaardiging dat weer pijnlijk zichtbaar maakte hoe het Westen ten aanzien van Congo twee maten en twee gewichten durft hanteren. Een president met een zeer bedenkelijk bilan, die op ontransparante wijze een verkiezing bulkend van de irregulariteiten wint, mag in naam van de stabiliteit en de democratie een ferme portie overheidsgeweld uit de kast halen.

Politieke en andere opposanten die voor enig brutaal ongemak in onze eigen achtertuin zorgen, worden meteen in de ban geslagen en en passant wordt ‘hun’ presidentskandidaat weer wat meer gediscrediteerd.

“Het was een staaltje van selectieve diplomatieke verontwaardiging dat weer pijnlijk zichtbaar maakte hoe het Westen ten aanzien van Congo twee maten en twee gewichten durft hanteren”

Blunder

Uiteraard moeten we de objectieve feiten onder ogen zien. Deze verkiezingen waren noodzakelijk en dat ze in een land als Congo überhaupt binnen de vooropgestelde termijnen plaatsvonden, was een huzarenstukje. Bovendien werden ze voor 80 procent door de Congolezen zelf betaald. Wie het proces ter plekke volgde, moest wel onder de indruk geraken.

Hoewel de verandering de voorbije jaren grotendeels beperkt bleef tot prestigewerken in Kinshasa, verloor de bevolking haar geloof in de democratie niet. “We hebben zo lang niks mogen zeggen over wat er politiek in ons land gebeurt, nu het wel kan is het dus ook onze plicht om dat te doen”, hoorde ik velen zeggen op 28 november in de dorpen rond Kalemie in Noord-Katanga.

Aangrijpend als het komt van mensen die leven in bittere armoede, vaak uren moesten stappen naar het stembureau en meestal analfabeet waren. Het jonge CENI-personeel dat de stembureaus bemande, kweet zich kordaat, maar met enorme betrokkenheid van zijn taak. Congo heeft dus wel jonge mensen met het potentieel om het land te besturen, dacht ik toen ik hen bezig zag. Er moet enkel op consistente wijze in hen worden geïnvesteerd, in plaats van alleen in stembusslagen. En tenslotte is Kabila zijn aanhang zeker niet overal kwijt.

In het oosten van het land blijft men panisch bij de idee dat de oorlog zou heropflakkeren. Een politiek status-quo vindt men daar de beste garantie voor het behoud van de fragiele vrede, Kabila als le mal unificateur. Elders klaagt men terecht over de povere alternatieven. Zelfs Tshisekedi is moe, blonk recent uit door strategische blunders en zijn entourage weegt vandaag licht.

En toch, het was gewoon echt niet goed of transparant genoeg op 28 november en daarna. Voeg dat bij de grondwetswijziging in januari waarmee de tweede verkiezingsronde werd afgeschaft en het plaatje kleurt heel donker. Het is zonder twijfel een blunder van formaat daarover te zwijgen, ook in de internationale gemeenschap.

Stilaan zijn de bewijzen immers overweldigend en is het aantal gereputeerde organisaties dat ze aanklaagt talrijk. Of het nu gaat om de International Crisis Group (ICG), het Carter Center, de Europese NGO’s van EurAc, indviduele specialisten als Michael O’Hanlon, of de weinig werkelijk moedige ambassadeurs in Kinshasa, ze beweren hetzelfde.

“Voeg dat bij de grondwetswijziging in januari waarmee de tweede verkiezingsronde werd afgeschaft en het plaatje kleurt heel donker. Het is zonder twijfel een blunder van formaat daarover te zwijgen, ook in de internationale gemeenschap”

Zo zullen we nooit weten wie deze verkiezingen heeft gewonnen. Zelfs het meestal gematigde Carter Center is in zijn recentste verklaring van 10 december opvallend kritisch voor de chaos en fraude in de compilatiecentra in grote steden als Kinshasa en Lubumbashi. Honderduizenden stemmen die verloren gingen, elders participatiegraden boven de 100 procent.

Sluit je voor zulke onregelmatigheden je ogen, dan neig je naar datgene waar de ICG voor waarschuwde: “De VN, donoren en regionale leiders moeten vermijden dat ze verklaringen afleggen waarmee ze een zeer onvolkomen stemming legitimeren. Anders vernietigen ze het beetje geloofwaardigheid dat ze in Congo nog hebben.”

Valt het in deze omstandigheden echt voor te stellen dat Belgische ministers of zelfs de koning binnen enkele weken zouden ingaan op de uitnodiging om de eedaflegging van de nieuwe president bij te wonen?

Schoothond

Al heeft België geen grote economische belangen meer in Congo, dat het die geloofwaardigheid behoudt, is van levensbelang. Zeker vanuit het standpunt van de ‘Realpolitik‘ bekeken, want Congo blijft het enige land op aarde waar we nog meespelen in de diplomatieke Champions League. Om die positie te blijven verdienen, is meer nodig dan pathetische diplomatieke standjes voor enkele heethoofden op de ‘Chaussée de Wavre‘.

Op zijn minst weerhield Buitenlandse Zaken-minister Didier Reynders (MR) zich wijselijk van felicitaties. Waarom zouden we deze resultaten per se moeten respecteren, als het volgens specialisten om ‘verkiezingen-light’ gaat, die buiten Afrika nooit zouden worden aanvaard?

Al valt niet uit te sluiten dat Kabila nipt won, de Congolese bevolking gaf vooral aan dat ze verandering wil. ‘Tshitshi’ deed het op zijn gezegende leeftijd overal veel beter dan wie dan ook verwachtte. En de resultaten van de parlementsverkiezingen zullen zonder veel twijfel tonen dat zowat alle sterkhouders van het Kabila-regime die voor herverkiezing gingen, werden weggestemd. Dat moet te denken geven.

Je kunt in Afrika geen democratieën opbouwen zonder de bevolking er véél meer dan een puur formele stem in te geven. Dat is allereerst de verantwoordelijkheid van de Afrikaanse leiders zelf. Maar het is ook in ons eigen belang. Strategisch, en zeker humanitair en historisch.

Als voormalige kolonisator en steunpilaar van dictator Mobutu hebben we er niks bij te winnen van de volgende vijf jaren ook nog eens te worden gezien als de machteloze en kritiekloze schoothond van een president zonder enige legitimiteit die door een groot deel van zijn bevolking wordt uitgespuwd.

“In de Arabische wereld zagen we tot welke implosies steun voor uitgeleefde en tirannieke regimes leidt. Al zijn de Congolezen te arm om voor hun eigen lente te zorgen, op termijn biedt Kabila geen garantie op stabiliteit”

Met ons stilzwijgen wordt dat risisco met de dag groter. In de Arabische wereld zagen we het voorbije jaar tot welke implosies steun voor uitgeleefde en tirannieke regimes leidt. Al zijn de Congolezen te arm om voor hun eigen lente te zorgen, op termijn biedt de Kabila-clan geen garantie op stabiliteit. En het zal toch ook weer aan ons zijn om mee puin te ruimen wanneer het corrupt familiebedrijf van de ‘Raïs’ vroeger eerder dan later onvermijdelijk in elkaar stuik.

Jan Goossens

Jan Goossens is artistiek directeur van de KVS in Brussel.