De positieve kracht van protest – activisme uitgelegd aan jongeren

Voor Gideon Boie, mijn compagnon de route in het actie-onderzoek naar vormen van activisme

Protest betekent getuigen voor iets

Filosofen luisteren graag naar de taal, naar wat de oorsprongen van de woorden die we gebruiken ons vertellen. Als je het woord protest intikt in word en je klikt op synoniemen, dan krijg je meteen een woordwolk: ‘oppositie, tegenstand, verzet, weerstand, weerwerk’. Dat is interessant.

Dat was mijn eerste ontdekking, toen ik begon na te denken over een lezing voor artistieke jongeren (leerlingen van een kunsthumaniora): weerwerk is een mooi woord. Misschien moeten onze kunstwerken wat meer ‘weerwerken’ worden. Misschien. Daar komen we op terug (en zeker ook in ons gesprek achteraf).

Protest, komt van het Latijn, pro (voor) en testare: getuigen voor iets, of van iets. Vreemd dus dat protest eigenlijk getuigen voor iets betekent, niet tegen iets. Interessant.

En als je erbij stilstaat klopt het ook nog: het is getuigen voor vrouwenstemrecht, voor sociale rechtvaardigheid, voor het erkennen van de rechten van de Palestijnen, voor het klimaat. Dat is geloof het of niet, ook voor mij een nieuw inzicht.

Daarin zou protest kunnen worden onderscheiden van kritiek, die insisteert op – of blijft steken in – negativiteit. Vandaar een eerste betekenis van de titel: de positieve kracht van protest.

#FreeTheArctic30 was een solidariteitsactie voor 30 opvarenden van het Greenpeaceschip Arctic Sunrise die op 19 september 2013 werden gekaapt door de Russische marine. Eigen foto

Nu, er is uiteraard ook een tegen. Oppositie is de van het Latijn afkomstige term voor tegenstelling, tegenstand, het opstaan tegen iets, een tegenstander zijn van iets, dat is het tegendeel van een voorstander, een tegenstander verzet zich tegen een bepaalde maatregel of een bepaald beleid of een bepaald mistoestand in de wereld.

Verzet is het opstaan van de zitplaats om zich te verplaatsen om op te komen tegen een (over)macht. En biedt dus weerstand of weerwerk.

Weerstand is ook interessant omdat het eveneens een term is uit de fysica. Weerstand is de wrijving van twee materialen. Dat kan leiden tot ontbranding. Zo maak je oorspronkelijk ook vuur. Weerstand is ook een oud woord voor verzet. Bijvoorbeeld het ondergronds verzet tijdens de tweede wereldoorlog werd in de volksmond ‘de weerstand’ genoemd.

Contestatie betekent samen getuigen van iets, bijvoorbeeld van vredeswil tegenover de oorlog, of van horizontaliteit tegen autoritaire maatregelen.

Klimaatactie 2023. Eigen foto

Eerste tussentijdse conclusie: protest is getuigen voor iets. Protest is een vorm van geweldloos activisme, een activiteit van kritisch burgerschap, protesteren, protest aantekenen, is het laten horen van een tegenstem tegen de verkeerde stand van zaken, de genocide in Gaza bijvoorbeeld, maar ook en vooral voor iets: voor rechten voor de Palestijnen, voor vrouwenstemrecht, voor het klimaat, voor leefbare pensioenen en sociale rechtvaardigheid…  enzovoort.

Protest is de essentie van de democratie

Volgens Aristoteles is politiek de kunst van de polis, de stadstaat, het is de discussie over en de kunst van het organiseren van het ‘goede leven’ in de polis. Stadskunde zou de letterlijke vertaling van politica kunnen zijn, of meer gebruikelijk: staatskunde.

Er zijn drie levensvormen voor de burger volgens Aristoteles, dat wil zeggen voor zij (alleen mannen zijn burgers, we komen daar op terug) die rijk genoeg zijn om zich aan de scholé te wijden, de vrije tijd, de tijd van de vrijheid, die niet moet werken dus zoals slaven, ambachtslieden (en vrouwen): ofwel een leven in het teken van het genieten, ofwel een leven in het teken van het beschouwen, de bios theoretikos, ofwel een leven in het teken van het handelen. Dat laatste noemt Aristoteles de bios politikos.

Bezetting A12 (NL). Foto: Ogidya/CC BY-SA 4:0

De twintigste-eeuwse Duits-joodse politieke filosofe Hannah Arendt, die verder dacht op Aristoteles en de antieke Grieken, wilde deze vita activa (zoals het actieve leven in het Latijn heet), herwaarderen tegenover de vita contemplativa (het beschouwende leven), die sinds de oude Grieken als het hoogste ideaal werd gezien.

Actie, is volgens ‘handelen in de publieke ruimte’, iets zichtbaars doen in het politieke domein, iets doen voor de samenleving zeggen. Wie protesteert handelt in de publieke ruimte, en neemt de tijd om een van de drie existentiële roepingen van de mens, volgens Aristoteles, te beoefenen.

Daarom is de term activisme  erg geschikt voor het benoemen van allerlei vormen van protest, omdat het goed dat handelen in de publieke ruimte benadrukt en ook vaak gaat over een continuïteit in een engagement, tegenover ecologie bijvoorbeeld of Israël.

De Franse filosoof Jacques Rancière radicaliseert dat denken over politiek en democratie: alleen het moment dat een deel van de demos, het vollk, die van de deelname aan de politiek is uitgesloten, zijn plaats opeist, vertegenwoordigt werkelijk een politiek moment.

De rest noemt Rancière police, denk eerder dan aan politie aan het Engelse woord policy, beleid, bestuur zou men kunnen zeggen. Ik neem graag de suffragettes als voorbeeld. Zij eisten stemrecht voor vrouwen. Zie je: zij waren dus voor iets, niet tegen iets. En hun getuigenis was radicaal.

Ik denk aan Mary Richardson die op een goede dag de National Gallery in Londen binnenstapt, in petticoat wellicht, goeiedag zegt tegen de suppoosten en dan plots als een zottin begint te kerven in een prachtig schilderij, een Venus van Velasquez, een van de mooiste naakten uit de kunstgeschiedenis…

Foto: National Gallery/Public Domain

Haar boodschap was duidelijk: “Hou op met het vrouwenlichaam te objectiveren als louter erotisch object en geef ons stemrecht, wij zijn politieke wezens zoals iedereen!”. Straf.

Protest als het opeisen van een stem van wie niet gehoord wordt, is de essentie van de democratie

Onze zogenaamde klimaatklevers zijn brave misdienaartjes of schuwe padvinders in vergelijking. Dat was in 1914. Hoelang heeft het bij ons nog geduurd tot vrouwen stemrecht kregen? Antwoord: tot 1948!

Dus: een groep die uitgesloten is van deelname aan het openbare leven in de eminente zin van het woord, de politiek, eist die deelname op, dat is het politieke moment bij uitstek, het democratische moment bij uitstek volgens Rancière. Politiek is alleen momentaan voor hem.

De klimaatspijbelaars vormen een ander schitterend voorbeeld van wat Rancière bedoelt met politiek: minderjarigen, onmondigen, niet-stemgerechtigden, zeggen luid en duidelijk: “wij willen gehoord worden, doe er iets aan, de wereld gaat om zeep!”. 15-jarigen, Greta Thunberg, Anuna De Wever en al de anderen.

Hun slogans waren duidelijk: ‘System change not climate change’. Nog altijd een van de beste en kernachtige slagzinnen van de laatste jaren. Of grappiger: Eat pussy, not cow.  (tussen haaksjes dat is een wat stoute hertaling van de slogan van de hippies uit de jaren zestig tegen de oorlog in Vietnam: make love not war).

Nu, laat ons ernstig bijven en concluderen: Protest als het opeisen van een stem van wie niet gehoord wordt, is de essentie van de democratie.

Protest kan vele vormen aannemen: van petitie tot revolutie

Protest manifesteert zich, vaak ook in manifesten en manifestaties. Een manifest is een handvest, een houvast. Iets om je aan vast te houden. Iets manifest maken is dus principes vastleggen, tastbaar (manus festus) maken.

Een manifestatie is een grote massabijeenkomst waar burgers op straat duidelijk maken dat ze zich verzetten tegen iets. Een betoging is dus ook altijd een betoog. Of nog: elke betoging veronderstelt een vertoog, een geheel van teksten, manifesten, opiniestukken, petities etc.

Wie zijn Code Rood? Foto: code-rouge.be

De eerste vorm van protest is bijna altijd een tekst. De petitie is letterlijk een vraagstelling, burgers die een tekst maken en iets vragen of eisen van de politici, van de autoriteiten. Maar teksten kan men makkelijk naast zich neerleggen.

Daarom zijn er meer krachtige acties nodig. Ook betogingen voldoen vaak niet om de autoriteiten tot inzicht te brengen. Dus grijpen actievoeders naar straffere middelen.

Vooreerst is er de staking, het klimaatspijbelen, het brossen voor de bossen, was een vorm van klimaatstaking. Maar uiteraard gaat het terug op de werkstaking van de industriële arbeiders in de negentiende eeuw.

Meestal ging het om arbeidsomstandigheden en verloning. Bijvoorbeeld het afdwingen van de 8-urenwerkdag. De algemene staking wordt al snel een politieke staking, een manier om een heel land plat te leggen.

De bezetting is een sterkere vorm dan de ‘gewone’ staking. De bezetting van Tahrir Square in Egypte tijdens de Arabische Lente in 2011 en van Zuccotipark in New York met Occupy Wall Street (in september van hetzelfde jaar), zijn iconisch (we komen daarop terug).

Foto: bavo.biz/Cnéma Jolia

Meer recent waren er de studentenbezettingen van de Vlaamse universiteiten uit protest tegen de genocide in Gaza.

De blokkade is een variant van de bezetting. Daar gaat het meer om het blokkeren van verkeer, bijvoorbeeld kruispunten bezetten zoals de Gele Hesjes deden in Frankrijk enige jaren terug is erg efficiënt om het land plat te leggen.

In Nederland slaagde Extinction Rebellion erin om de A12, een belangrijke toegangsweg tot den Haag, in september 2023 een maand lang elke dag opnieuw te blokkeren. Heel Nederland stond in rep en roer.

Dergelijke vormen van burgerlijke ongehoorzaamheid zijn strategieën van activisten, om overheden tot actie aan te zetten, door de wetten te overtreden, met geweldloze symbolische acties, die toch het economische leven vaak aanzienlijk ontwrichten.

Ook in België heeft Extinction Rebellion nu een breder front heeft kunnen vormen in Code Rood. De radicale vleugel kan de meer gematigde organisaties tot meer interessante gesprekspartners maken of ook meer gematigde organisaties mee radicaliseren.

Code Rood is een brede coalitie van grote organisaties, die in feite de strategie van grote actie van blokkades door burgerlijke ongehoorzaamheid van Extinction Rebellion toepast, zoals de blokkering van de luchthaven van Deurne of energiebedrijven zoals Total Energies en Engie. Het weekend van 1 maart 2025 (morgen als we de lezing als het ‘nu moment’ kiezen) is de agro-industrie aan de beurt. Check it out.

Ten slotte is er de opstand, revolte en revolutie, maar daar slaat protest om in iets anders, protest lijkt me altijd hooguit ‘proto-revolutionair’. Je wil de wereld veranderen, maar zonder geweld of revolutie, heel soms misschien via een geweldloze revolutie, maar die zijn in de wereldgeschiedenis uiterst zeldzaam.

Luister naar de Beatles Revolution, geestige song. Of lees meer over de vele vormen van activisme in het piepkleine boekje Forms of Activism as Democracy in the City – gratis te verkrijgen op internet).

Protest is geen revolutie, maar kan er wel toe leiden, vaak markeert het een culturele omwenteling

Protest is oeroud. Je zou er een geschiedenis kunnen van schrijven, maar dat kunnen we hier niet even een-twee-drie doen natuurlijk… Tot de verbeelding spreken: de slavenopstand van Spartacus, de Beeldenstorm, de Boerenkrijg, de Franse Revolutie.

De hemelse omwenteling is de eerste betekenis van revolutie. Copernicus schreef met zijn De revolutionibus celestis (over de hemelse omwentelingen) het wetenschappelijk manifest van het heliocentrisme, dat het geocentrisme van de kaart veegde. Deze was op zich een wetenschappelijke revolutie.

Mei ’68 was een culturele revolutie, de protesten tegen Vietnam, tegen de autoritaire onderwijsvormen, tegen de consumptiemaatschappij. Mei ’68 is de benaming van de jaren van de rebellie, de dekolonisering, de mensenrechtenbeweging van de Afro-Amerikanen, de protesten tegen de oorlog in Vietnam, de opstand tegen benepen autoritarisme in scholen en universiteiten.

John en Yoko in de Hilton van Amsterdam. Foto: Eric Koch/CC0

John Lennon hield zijn Bed ins for peace met Yoko Ono. Voor peace en love. Mei ’68 markeerde dus ook een seksuele revolutie.

Protest doet zich voor in golven

De protestbewegingen moet je zien als historische golven (Dat leg ik in het lang en het breed uit in een oudere tekst over de krachtlijnen van activisme). De beweging voor andersglobalisering rond 2000 was een heropflakkering van aanzetten die al in Mei ’68 zaten, namelijk een ecologisch besef dat zich afkeerde van de consumptiemaatschappij en zich keerde tegen het kapitalisme… .

In het jaar 2011 was de contestant de Arabische lente, een golf van protesten tegen dictators in het Midden-Oosten, die jammer genoeg alleen maar tot burgeroorlog of nieuwe dictaturen leidden. Occupy Wall Street en de indignado’s van 2011, waren direct geïnspireerd door de Arabische lente, met haar bezettingen van Tahrir Square in Cairo als icoon.

Het was  een protest tegen het roofkapitalisme dat tot de crisis van 2008 had geleid, maar bleef steken in directe interne democratie en zelforganisatie, zonder leiders en concrete eisen.

De klimaatspijbelaars vormden een opvolging vanuit de jeugd tegen het gebrek aan actie om de ecologische crisis aan te pakken en de Gele Hesjes waren een protest van de verarmde plattelandsbewoners tegen de toenemende ongelijkheid onder het kapitalisme. Nu is het wachten op een volgende golf.

Protest volgt niet uit de utopie, maar de utopie wordt geboren uit protest

Protest is de aandrijving van de utopie, de utopie is geboren uit protest. Ik heb dat ontdekt toen ik een tekst moest schrijven voor de vijfhonderdste verjaardag van het verschijnen van het beroemde boek Utopia van Thomas More (Morus).

Het verscheen in Leuven in 1515 en dus is die Leuvense universiteit apetrots natuurlijk dat die evergreen van een bestseller in hun universiteitsstadje verscheen. In het Latijn.

Nu, mijn stelling was dat men Morus om zo te zeggen 500 jaar had mislezen, door de nadruk te leggen op het tweede boek, de beschrijving van het leven op het eiland Utopia, terwijl de essentie in het eerste boek zit: het protest van die Thomas More, die zichzelf aankondigt als ondersheriff van Londen’, dus een man van de wet, die klaagt via zijn personage Hythodaeus, de verhalenverteller, over het ten hemel schreeuwende onrecht van de enclosures, waarbij mensen worden onteigend, en hele families tot de bedelstaf veroordeeld en heelder dorpen van de kaart worden geveegd, om grote terreinen te maken voor de schapenteelt, voor de wolproductie voor de textielhandel in Vlaanderen.

De enclosures, de afsluitingen van de gemene gronden, maakten een einde aan het levensonderhoud van vele duizenden dorpelingen en plattelandsbewoners, die op die bossen en gemene gronden aangewezen waren voor hun brandstof en hun voedselvoorziening. En vervolgens werd diefstal bestraft met de galg.

Morus protesteert in de sterkst mogelijke termen tegen deze dubbele misdaad (van onrechtmatige toe-eigening van gemene gronden en disproportionele straffen), en het is van daaruit dat hij een eiland beschrijft waar de privé-eigendom, oorzaak van alle leed volgens zijn verteller, niet bestaat.

Utopia zoals op een gemengd klooster: alle steden lijken op elkaar, zoals alle kloosters op elkaar lijken, er zijn gemeenschappelijke maaltijden, een strikte dagindeling, elke bewoner heeft een pij voor de zomer en een voor de winter… een gemengd klooster? Ik zeg je, daar wil je niet wonen.

Nu, het zou ons te ver leiden daar dieper op in te gaan. Wat ons interesseert hier is onze stelling: Protest is de moeder van de utopie. De utopie is het tegenbeeld van de onaanvaardbare, onrechtvaardige maatschappij. Ze berust op een ideaalbeeld van gemeenschappelijkheid en rechtvaardige verdeling.

Protest is getuigen voor het gemeenschappelijke belang, het belang van het gemene

De utopie berust anders gezegd op de verdediging van het gemeenschappelijke belang, van de commons.  Stadsactivisten komen op voor het algemene belang, voor de gemeenschap van een wijk, tegen de privatiseringen en gentrificatie. Stadstuinieren, geefpleinen, speelstraten, tijdelijke bezettingen, zoals Toestand en La communa, komen op voor ecologie en het delen van de ruimte, het delen van welzijn…

Mona, een oud klooster in Jette dat door Toestand wordt beheerd, is in geen tijd een gemeenschapscentrum geworden voor allerlei organisaties uit de buurt, artiesten en mensen zonder papieren (het bezoeken waard!)… De stadstuin met Serre, Parckfarm is hier om de hoek, tussen Bockstaele en Tour en Taxis… (ook zeker eens bezoeken!).

Een van de belangrijkste vormen van protest vandaag maakt deze verdediging van het gemene, van de commons duidelijk: het klimaatactivisme strijdt voor het behoud van de meest universele van alle commons, de biosfeer.

Tegen de vernietiging van de biosfeer, want je weet, dat we op ecologische catastrofes afstevenen, klimaatopwarming is er slechts een van, de zesde grote uitsterving is volgens sommigen zo mogelijk nog erger, of acuter.

In elk geval: ons huis staat in brand (om het met de 16 jarige Greta Thunberg te zeggen – zeker kijken naar haar speech in Davos: I don’t want your hope, I want you to panic…).

Maar het zou ons te ver leiden om daar hier verder op in te gaan. Staan blijft: protest is het getuigen voor het gemeenschappelijke, het algemeen belang, het belang van het gemene, de lokale en universele commons.

Ook al werkt het aan een betere wereld, protest wordt vaak gecriminaliseerd en vervolgd

Ik zei al dat de klimaatklevers in vergelijking met het kunstvandalisme van Mary Richardson, brave misdienaars waren, want ze beschadigden hooguit de lijst van een schilderij, maar toch werden ze zwaar vervolgd… “De Brugse klimaatactivist Wouter Mouton haalde (in 2022…) het wereldnieuws door een gelijkaardige actie.

Just Stop Oil, London, 2023. Foto: Alisdare Hickson/CC BY-SA 2:0

In het Mauritshuis in Den Haag kleefde hij zich immers vast aan ‘Meisje met de parel’ van Johannes Vermeer. Naar aanleiding van die feiten zat Mouton zelfs een tijdje in de gevangenis. De Nederlandse rechter veroordeelde hem uiteindelijk tot twee maanden gevangenisstraf, waarvan de helft met uitstel.

Roger Hallam, een van de stichters van Extinction Rebellion, werd met Just Stop Oil, veroordeeld tot 5 jaar gevangenisstraf voor het plannen van een grote blokkade van een ringweg rond Londen, ook in 2022.

Maar het kan nog veel erger. Je kan als klimaatactivist ook worden vermoord. In 2024 werden volgens een rapport van de ngo Global Witness wereldwijd 200 klimaatactivisten vermoord, veruit de meeste in Zuid-Amerika.

Ook in het vredige België wordt activisme juridisch bestreden. Zo werden studentenbezetters aan de VUB bedreigd met een tuchtprocedure. Ook in Leuven werd juridische actie ondernomen tegen de bezetters. Dus respect voor activisten!

Tegen samenwerking KUL met universiteiten in Israël. Foto: Hanna De Boe

Daarom is het ook een plicht om hen te verdedigen. Greenpeace werd eertijds vervolgd voor bendevorming door Electrabel. Barbara Van Dyck werd in 2011 ontslagen en samen met 11 anderen vervolgd voor een actie tegen een testveld voor genetisch gemodificeerde aardappelen in Wetteren.

We hebben toen een actiecomité opgericht om haar te verdedigen. Ze werd terug aangenomen en Electrabel liet de aanklacht tegen Greenpeace uiteindelijk vallen. Het verdedigen van activisten is op zich een vorm van activisme. 

Iets poëtisch kan soms politiek zijn en iets politiek heel soms poëtisch

Zoals beloofd, keer ik aan het einde terug naar de kunst. In plaats van hier algemene waarheden te trachten formuleren over kunst en politiek, wat ik elders al vaak heb gedaan, focus ik meteen op een Belgische kunstenaar, Francis Alys en een oneliner van hel: Sometimes doing something poetic can become political and sometimes doing something political can become poetic.

Het is de ondertitel van The Green Line, een werk van hem: hij loopt langs de zogenaamde Green Line in Palestina, en laat uit een emmer groene verf lopen, die deze lijn als het ware zichtbaar maakt, en toont dat Israël deze grenzen vastgelegd door het internationaal recht niet respecteert.  Het is inderdaad een geste die tegelijk politiek en poëtisch is.

Een ander werk van hem gaat het rondduwen van een ijsblok tot er niets meer van over blijft, nog een ander werk gaat over een groep mensen die in zee verdwijnt (en zo verwijst naar de oversteek tussen Gibraltar en Ceuta).

Maar een van zijn mooiste werken is een grote groep mensen die een berg een beetje verzet door samen te graven… Kunst kan bergen verzetten. Symbolische hoop, een belofte…

Maar eigenlijk is kunst altijd doel op zich, je kan de poezie, die essentieel meerduidig is,  niet reduceren tot politiek, die eenduidig is. In een parafrase of althans met een dikke knipoog naar Francis Alys, zou men kunnen zeggen: soms biedt kunst weerwerk en heel soms baart weerwerk kunstwerken. 

Protest is doelgericht, is gericht op verandering, maar het is ook altijd doel op zich

Protest, zei ik aan het eind van een toespraak voor Shaima College, de studenten-bezetters in Leuven tegen de genocide in Gaza – protest, zei ik, is altijd ook doel op zich. Ook al haalt protest soms weinig of niets uit, dan nog is het op zich belangrijk.

De Belgische universiteiten zullen Israël niet gauw boycotten en steken zich weg achter Europa, dat met Duitsland op kop irrationeel pro-Israëlisch is, maar stel je voor dat we niet zouden protesteren. Stel je voor. Zwijgen als je getuige bent van een genocide, de eerste ‘gelivestreamede’ genocide in de geschiedenis – zwijgen is geen optie.

Misschien raken daar de kunst en het protest elkaar, op het moment dat ze doel op zich worden, als getuigenis van iets, van een andere mogelijkheid, van een noodzaak, zoals vrouwenstemrecht, het redden van de biosfeer, rechten voor de Palestijnen.

Politiek, zegt men, is de kunst van het mogelijke, protest is de eis van de mogelijkheid van het schijnbaar onmogelijke maar noodzakelijke.

De eis van verandering ten goede, van ‘het goede leven in de polis’, via actie, via petities, manifestaties, bezettingen, enzovoort, via handelen in de publieke ruimte – dat alles is van vitaal belang voor de samenleving, voor de polis, protest is het politieke moment van de democratie bij uitstek. Protest raakt juist daarin aan de essentie van ons menszijn.

Postscriptum: Pessimisme in theorie, optimisme in de praktijk

Wie mijn ‘positionaliteit’ (zoals dat nu heet) wil checken, de positie van waaruit ik spreek: op Wikipedia staat een lijst van zowat alle (protest)acties waarbij ik betrokken ben geweest.

Dus voor mij is dit allemaal, alles wat ik hier al te snel op een rijtje heb gezet, niet zomaar theorie, maar ook en vooral geschreven vanuit geleefde ervaring. Mijn levensmotto luidt: pessimisme in theorie, optimisme in de praktijk.

Ik geef deze wanhopige wapenspreuk hier mee als uitsmijter en elfde stelling over protest. Dat doet mij (uiteraard) denken aan de elfde stelling over Feuerbach, van ene Karl Marx (uit het hoofd…): “Filosofen hebben de wereld tot nog toe altijd alleen maar anders geïnterpreteerd. Het komt er op hem te veranderen.” Fenomenaal.

Dat is de essentie van protest – de wil om de wereld ten goede te veranderen. In een filmpje heb ik iets aan toegevoegd aan mijn elfde stelling. Met de letters van Pessimism in theory, Optimism in practice, vormde ik: ‘Poetry in action’.