Na de val van Al Fashir: dreigt Soedan weer uit elkaar te vallen?

Strijders van de Rapid Support Forces (RSF) veroverden op 26 oktober de strategisch gelegen stad Al Fashir in Darfoer, Soedan. In een burgeroorlog die sinds april 2023 woedt en al duizenden doden en gewonden heeft geëist, markeert deze overwinning een nieuw hoofdstuk. De stad zelf verkeert nu in totale chaos: de informatie die doorsijpelt tonen huizen die zijn geplunderd, bewoners die wanhopig proberen te vluchten, en mensen die publiekelijk geëxecuteerd worden. 

Voor de Soedanese bevolking betekent dit de zoveelste slag in een aanhoudende burgeroorlog. Een oorlog die, ondanks dat het momenteel als één van de grootste humanitaire crisissen wordt bestempeld, amper internationale aandacht krijgt. Donderdag 30 oktober beschuldigden VN-organisaties de Veiligheidsraad van een passieve houding.

In een conflict dat zo onderbelicht is, maar dat Soedan steeds dieper in chaos stort, rijst (opnieuw) een pijnlijke vraag: kan de vorige scheiding van Soedan zich herhalen?

Macht en fragmentatie

Sinds april 2023 vechten de Soedanese Strijdkrachten (SAF) en de RSF om de controle over een land dat al lange tijd fragiel is. Wat twee jaar geleden begon als een machtsstrijd tussen generaal Abdel Fattah Al Burhan van de SAF, en zijn voormalige bondgenoot Mohamed Hamdan Dagalo (RSF) is ondertussen uitgegroeid tot een bloedige burgeroorlog.

Nu Al Fashir, na maandenlange omsingeling, afgelopen weekend in handen is gevallen van de RSF, is er sprake van een nieuwe machtsverschuiving in een conflict dat al langer wordt bestempeld als “de grootste humanitaire crisis in Afrika.” De SAF behoudt voorlopig controle over het noorden en oosten van het land, inclusief de havenstad Port Sudan, waar de regering zich intussen heeft teruggetrokken. 

Het feit dat er nu slechts gefragmenteerd nieuws uit Al Fashir binnenkomt, wakkert opnieuw zorgen aan over de Soedanese bevolking waarvan al meer dan 30 miljoen mensen - ruim twee derde van de bevolking - dringende hulp nodig zou hebben.

Echo’s uit 2011

Het beginpunt van de huidige crisis is echter terug te voeren tot ver voor 2023. In 1989 kwam Omar Al Bashir na een militaire staatsgreep aan de macht in het toenmalige Soedan. Onder zijn regering werd het overwegend christelijke zuiden politiek en economisch genegeerd, terwijl het islamitische noorden de macht centraliseerde in Khartoem. 

Dit, samen met decennia van marginalisatie, een burgeroorlog en ongelijke machtsverhoudingen leidde tot een volksreferendum waarbij 98 procent van de Zuid-Soedanezen stemden voor onafhankelijkheid. Die scheiding, officieel bekrachtigd op 9 juli 2011, volgde op het Vredesakkoord van 2005 dat een einde maakte aan een conflict dat meer dan twee miljoen mensenlevens had geëist.

Twee landen: één kans op vrede?

Maar de hoop op rust bleek kortstondig: de nieuwe grens liet talloze etnische en economische disputen onopgelost, waarbij Soedan bovendien zijn belangrijkste olie-inkomsten verloor. De ironie hierbij is schrijnend: de scheiding van Zuid-Soedan moest een einde maken aan decennia van conflict, maar in werkelijkheid werd ze het begin van een proces dat nu de rest van het land dreigt te verscheuren.

In 2019, acht jaar na de afscheiding, werd Omar Al Bashir onder massale protesten afgezet. Het is vanaf dat moment dat het Soedanese leger en de Rapid Support Forces samen de macht namen. De RSF was toen al niet onbesproken. Ze ontstond uit de beruchte Janjaweed-milities, die tijdens de oorlog in Darfoer (2003–2008) beschuldigd werden van etnische zuiveringen en oorlogsmisdaden. 

Toen de overgangsregering in 2023 probeerde de RSF officieel te integreren in het nationale leger, brak de samenwerking echter volledig. Beide partijen wilden de macht over de veiligheidstroepen, de staatsinstellingen en vooral de rijkdommen van het land, zoals goud, olie en internationale steun.

Soedan tussen olie, goud en diplomatie

Wat het doorlopende conflict in Soedan deels verklaart zijn de internationale belangen in de regio. Soedan is, net als bij de scheiding in 2011, nog steeds de speelbal van geopolitieke inmenging. 

China speelde in 2011 een opvallend actieve rol: in ruil voor grootschalige investeringen in olie en infrastructuur, leverden zij wapens aan de Soedanese regering en boden diplomatieke dekking in de VN-Veiligheidsraad, vooral toen het Westen sancties over Darfoer overwoog. 

De Verenigde Staten kozen voor diplomatie en waren doorslaggevend bij het vredesakkoord van 2005, waarmee ze tegelijkertijd hun invloed tegenover het groeiende Chinese gewicht in de regio wilden versterken. Daarnaast hoopten de VS ook betere relaties op te bouwen met de toekomstige staat Zuid-Soedan, waar 75 procent van de oliereserves zouden komen te liggen.

Ook vandaag zien we gelijkaardige patronen, zij het met gedeeltelijk nieuwe spelers. Zo hebben de Verenigde Arabische Emiraten hun economische invloed in Soedan de laatste jaren fors uitgebreid, onder meer via investeringen in goud en infrastructuur aan de Rode Zee. Tegelijk sluit Europa omvangrijke economische akkoorden met de Emiraten - wat aantoont dat ook Europese belangen een rol spelen.  

De Verenigde Staten spelen dan weer vooral een rol via diplomatie en sancties, waarmee ze proberen de strijdende partijen te beïnvloeden en ervoor te zorgen dat andere grootmachten als China geen voet aan de grond krijgen.

Daarnaast dient gezegd te worden dat het conflict ook door derde landen financieel ondersteund wordt, wat een beëindiging vermoeilijkt. Zo blijkt uit een gelekt rapport van de VN-veiligheidsraad dat de Verenigde Arabische Emiraten steun zou leveren aan de RSF. Ondanks de lopende aanklacht bij het Internationaal Gerechtshof blijft de VAE ontkennen. Onderzoek van Amnesty International toont daarnaast ook aan dat geavanceerde Chinese wapens werden aangetroffen bij de RSF. De SAF zouden op hun beurt dan weer steun krijgen van Egypte. 

Zo is de huidige crisis niet enkel een interne machtsstrijd, maar ook een schouwtoneel van internationale concurrentie om grondstoffen en toegang - met name tot de haven van Port Sudan, die toegang biedt tot de zeeroutes over de Rode Zee en daarmee tot maritieme handel en invloed in de Hoorn van Afrika. De vele buitenlandse belangen en inmengingen vormen een serieuze belemmering voor een duurzame oplossing in Soedan.

Al Fashir als graadmeter voor de toekomst

De vraag rijkt zich nu aan: is een officiële breuk in twee staten weer voorhanden?

Ondanks dat er geen vaste juridische procedure is voor het splitsen van staten, dient er wel aan enkele voorwaarden te worden voldaan. Zo moet de bestaande staat toestemming geven voor de afscheiding of moet er sprake zijn van ernstige onderdrukking waardoor een deel van de staat het recht op zelfbeschikking kan inroepen omdat ze structureel onderdrukt worden, wat bijvoorbeeld het geval was bij Zuid-Soedan. In het huidige conflict zijn de grenzen minder afgelijnd en is er tot nog toe weinig ruimte voor gesprek. 

De kans dat Soedan zich formeel opsplitst zoals Zuid-Soedan is dus klein, maar de kans dat het uiteenvalt in rivaliserende pseudo-staten lijkt dan weer groter te worden.  Waar 2011 eindigde in een formele splitsing, dreigt 2025 uit te monden in iets nog complexer: een Soedan dat niet één keer breekt, maar langzaam verbrokkelt. 

Zonder een inclusieve politieke oplossing dreigt het land dan ook te eindigen als een permanente archipel van oorlogen - waar elke regio haar eigen regels, bondgenoten en vijanden heeft.