Wat kan Lumumba's gedachtegoed ons vandaag leren?

De laatste jaren krijgt Patrice Lumumba opnieuw aandacht. Dat blijkt uit de plechtige uitvaartceremonie die in 2022 live op de Belgische omroep werd uitgezonden, inclusief officiële excuses van de Belgische overheid voor haar rol bij de moord op Lumumba. Ook werd in 2018 een Lumumbaplein ingehuldigd in Brussel en besloot Stad Gent in 2025 om een nieuw park naar hem te vernoemen.

“Lumumba is ondertussen meer icoon dan persoon”, zo schrijft Sibo Rugwiza Kanobana in zijn nieuwe boek Lumumba’s droom. Wat zijn gedachtegoed ons vandaag kan leren. Dat boek was nodig omdat, hoewel Lumumba iemand is die tot de verbeelding spreekt en emoties oproept, de meeste mensen eigenlijk weinig over hem weten.

Wie structureel racisme durft te benoemen, wordt al snel weggezet extremist

Dat mensen weinig over Lumumba’s gedachtegoed weten, komt ook doordat er – zeker in het Nederlandstalige taalgebied – weinig over is verschenen. In Congo. Een geschiedenis, het boek van David Van Reybrouck dat nog steeds als geschiedkundig standaardwerk wordt gezien, kunnen we lezen dat Lumumba zelfingenomen was, “te zeer behept met het verwerven van onsterfelijkheid".

Van Reybrouck citeert daarbij zonder kritische noot de toenmalige Amerikaanse viceminister Douglas Dillon: “Lumumba keek je nooit in de ogen, hij keek naar de lucht. En dan volgde een enorme woordenstroom [...] zijn woorden hielden nooit enig verband met wat we wilden bespreken. Je kreeg het gevoel dat hij als persoon bezeten was van een vurigheid die ik enkel kon omschrijven als messianistisch. Hij was gewoon niet rationeel [...] Dit was een persoon waarmee überhaupt niet te werken viel.”

Wie Lumumba wil wegzetten als extremist, verwijst daarbij vaak naar zijn onafhankelijkheidstoespraak, waarin hij met de verzamelde Belgische elite voor zijn neus de schone schijn doorbrak, de koloniale misdaden bij naam noemde en opmerkte dat de onafhankelijkheid te danken was aan de strijd van het Congolese volk. Wie structureel racisme en de noodzaak van strijd daartegen durft te benoemen, wordt al snel weggezet als woke, identitair, polariserend of extremistisch. Dat was toen zo, dat is nu niet anders.

Meer rebellie dan staatsmanschap?

“In vergelijking met de waarlijk grandioze speeches uit de geschiedenis”, zo schrijft Van Reybrouck over de desbetreffende speech, “bevatte die van Lumumba meer terugblik dan vooruitblik, meer woede dan hoop, meer rancune dan grootmoedigheid en dus meer rebellie dan staatsmanschap”.

Dat is, zo merkt Rugwiza Kanobana op in zijn boek, gewoon niet waar. Van Reybrouck neemt enkel het eerste deel van de desbetreffende speech op in zijn boek. Dat Lumumba meteen na zijn terugblik een punt zet achter dat pijnlijke verleden, laat hij achterwege. “Dat alles is voortaan voorbij”, zo klinkt het verder in de toespraak, waarna hij vooruitkijkt naar de toekomst en de Belgen de hand reikt.

Waarbij hij meteen ook opmerkt dat dit geen kritiek is op Van Reybroucks hele oeuvre of persoon. Hij gebruikt het voorbeeld van Van Reybrouck slechts om aan te tonen dat, als zelfs een progressieve denker die een dik boek over Congo heeft geschreven Lumumba zo verkeerd voorstelt, die verkeerde voorstelling wel wijdverspreid moet zijn. Daarom citeert Rugwiza Kanobana in zijn boek het vervolg van de speech in zijn volledigheid. Voor deze recensie beperk ik me tot een kort fragment:

“We zullen niet de vrede van geweren en bajonetten doen heersen, maar de vrede van harten en goede wil.”

“En voor al deze dingen, beste landgenoten, mogen jullie er best wel van overtuigd zijn dat we niet alleen kunnen rekenen op onze enorme kracht en immense rijkdommen, maar ook op de hulp van talrijke andere landen waarmee we samenwerkingen zullen aangaan telkens wanneer die eerlijk is en niet probeert ons beleid op te leggen, wat dat ook moge zijn.

“Op dit gebied is België, dat uiteindelijk de betekenis van de geschiedenis begrijpt en niet langer geprobeerd heeft onze onafhankelijkheid tegen te werken, zelf bereid om ons zijn hulp en vriendschap te bieden, en in die zin is er een verdrag getekend tussen onze twee gelijkwaardige en onafhankelijke landen.”

Hoezo meer terugblik dan vooruitblik, meer rancune dan grootmoedigheid, meer rebellie dan staatsmanschap?

Te zacht, te aardig en soms zelfs te naïef?

In zijn boek toont Rugwiza Kanobana een andere Lumumba dan de karikatuur die er al te vaak van is gemaakt. In makkelijk leesbare hoofdstukjes presenteert hij Lumumba achtereenvolgens als verbinder, pan-Afrikanist, antiracist, postkoloniaal, transfrontalier, pedagoog, feminist en geweldloze.

Hij plaatst daarbij Lumumba in een traditie van zwarte denkers die beargumenteerden dat witheid niet alleen schadelijk is voor mensen van kleur, die erdoor ontmenselijkt worden, maar dat ook witte mensen hun menselijkheid verliezen. “Zij leren immers hun intuïtie van verbondenheid en solidariteit met anderen te verwerpen en gaan hun belangen verenigen met die van het grootkapitaal. Hetzelfde grootkapitaal dat ook hen onderdrukt en uiteindelijk zelfdestructief is, omdat het zorgt voor ecologische verwoesting en uitholling van de democratie.”

In die zin kan de bevrijding van Congo voor Lumumba ook de bevrijding van de Belgen betekenen, en daarom pleit hij ook voor samenwerking tussen Congolezen en Belgen. Alleen – en daar knelt natuurlijk het schoentje – pleit hij voor samenwerking “wanneer die eerlijk is en niet probeert ons beleid op te leggen”.

Lumumba stierf als humanist die in iedereen mensen wou zien terwijl de witte orde in hem enkel een zwarte kon zien

Wat Lumumba het label van extremist heeft opgeleverd, wat hem wellicht het meest verweten werd, zo schrijft Rugwiza Kanobana, “was zijn radicale eis dat er gelijkwaardigheid moest zijn en dat de economie de gehele bevolking moest dienen, in plaats van uitsluitend de financiële belangen van grote bedrijven”.

In gelijkwaardigheid was de Belgische staat nooit geïnteresseerd. “Lumumba had het Belgische racisme en cynisme blijkbaar onderschat”, zo moet ook Rugwiza Kanobana vaststellen, “alsook het economisch belang dat Congo voor België en bondgenoten representeerde. Het verklaart meteen waarom chef protocol en speechschrijver van het kabinet-Lumumba Andrée Blouin hem omschrijft als ‘een te zachte, te aardige en soms zelfs te naïeve man.’”

Mislukte droom?

Het vervolg is inmiddels bekend. Lumumba stierf als humanist die in iedereen mensen wou zien, terwijl de witte orde in hem enkel een zwarte kon zien. Economische onafhankelijkheid kwam er niet. Lumumba werd vermoord met medewerking van de Belgische overheid en het neokolonialisme houdt de Congolezen tot op de dag van vandaag gevangen in armoede en miserie. De droom van Lumumba kwam niet uit, zijn plan mislukte.

“Te vaak”, zo merkt Rugwiza Kanobana echter op, “beoordelen we sociale bewegingen en vrijheidsdenkers puur op hun succes in het verwezenlijken van hun doelen, in plaats van op de intrinsieke waarde en kracht van hun idealen.” Hij verwijst daarbij naar historicus Robin D.G. Kelley, die stelt dat “juist deze alternatieve visies en dromen die nieuwe generaties inspireren om te strijden voor verandering.”

Zo bekeken is het plan van Lumumba helemaal niet mislukt. Zo bekeken is het aan ons om zijn droom te realiseren. Een eerste stap is die droom leren kennen. Dat kan door het boek van Rugwiza Kanobana te lezen.

https://www.youtube.com/watch?v=Pvuk9acYQac

Afbeelding

Sibo Rugwiza Kanobana. 'Lumumba's droom. Wat zijn gedachtegoed ons vandaag kan leren.' De Geus, 2025. ISBN 978 9462 6754 21