Waarom we betalen voor zonnestroom die we zelf maken

Er is weer rumoer in de media over de Belgische elektriciteitsvoorziening. Nu over het toepassen van 'negatieve prijzen' op de overschotten van zonnepaneel-stroom (fotovoltaïsche panelen, PV) aan het net geleverd. Of anders gezegd: huishoudens moeten betalen om hun overschotstroom af te staan aan het net.

Zodoende komen PV-bezittende huishoudens voor de moeilijke keuze te staan: ofwel betalen voor hun geleverde overschotstroom, ofwel hun installatie afkoppelen die dan volledig stilligt. Dan moeten ze hun elektriciteitsverbruik aankopen van het net. Deze ingeperkte productie van zonnestroom geeft ruimte aan atoomstroom.

Open nettoegang en gegarandeerde prijzen voor nucleair geproduceerde stroom ('atoomstroom') van grote elektriciteitsproducenten zijn de rechtstreekse oorzaak van het wegduwen en belasten van hernieuwbare elektriciteit geproduceerd door huishoudens.

Deze ongelijke behandeling in de foute richting ontluistert het sprookje van de vrije markt voor elektriciteit. Wat speelt is macht, Groot Geld, en academische verdwazing.

Zo wordt de prijs van elektrische stroom continu gebruikt om kleingebruikers te bestelen, zodat grote elektriciteitsbedrijven miljarden euro’s winst blijven boeken.

In deze bijdrage belicht ik de hoofdlijnen van deze strategie, zonder de lezers te overbelasten met wetenschappelijke analyse[1].

Belgische toestanden qua elektriciteit

Een paar jaar geleden was er politieke heisa over denkbeeldige stroomtekorten in de toekomst. Federaal minister van energie Tinne Van der Straeten (Groen) smeekte ENGIE toen om de kerncentrales Doel4 en Tihange3 nog tot 2035 te laten draaien.

ENGIE heeft voor zichzelf een reuzedeal afgesloten door de Belgische burgers te belasten met een heel zware factuur voor het eeuwigdurende nucleair passief, en voor de hoge gegarandeerde leveringsprijzen voor massa’s inflexibele atoomstroom[2].

Afbeelding

Kernenergie krijgt zo onverantwoord voorrang op elektriciteit uit zonlicht en wind. Kerncentrales zijn te log en te traag om een schommelende vraag naar stroom te voldoen. Het stopzetten van de productie van zonnestroom is daarentegen zeer eenvoudig.

Dus krijgen de huishoudens de bluts en de buil om de atoombelangen voorrang te geven. Het machtige rijke ENGIE en verdwaasde academici vinden het bon ton om de bestraffing van stroomoverschotten door PV-installaties van de gezinnen met negatieve prijzen op de agenda te plaatsen.

Negatieve prijzen?

Negatieve prijzen (een Orwelliaanse omkering van wat het écht is, nvdr) zijn een verschijnsel dat per definitie toepasselijk is op afvalstoffen. Maar thermodynamisch is elektriciteit topkwaliteit energie, zeker geen afval.

Afbeelding

De maatschappelijke kwaliteit van geproduceerde elektriciteit hangt af van haar herkomststroom met effecten en kosten, inclusief milieukosten, risico’s, gezondheidseffecten, en dergelijke.

Zonlicht en wind verdienen een tien op tien want het zijn geheel natuurlijke stromen zonder kosten. Stoom en hete gasstromen uit de splitsing van verrijkt uranium en de verbranding van fossiele brandstoffen, hebben een enorm negatieve impact op natuur, omgeving, klimaat en mens, zodat hiervoor een nul op tien score passend is.

Klimaatopwarming onder 2 à 3°C houden

De klimaatopwarming onder de vereiste 2 à 3°C houden vraagt drastische en dringende energietransformaties, zoals fossiele brandstoffen in de aardkorst houden, elektriciteit als enige vorm van commerciële energie, alle elektriciteit uit hernieuwbare stromen.

Deze opdracht geldt voor de gehele wereld. Effectief en betaalbaar zijn de PV-kilowatturen (kWh) die door eindgebruikers en hun gemeenschappen en coöperatieven zelf worden voortgebracht. Deze oplossing is toepasbaar van Noord tot Zuid, en van Oost tot West. Hun mondiale toepassing is noodzakelijk om de stijgende concentratie van broeikasgassen af te remmen.

Afbeelding

De zon schijnt altijd en is tevens schepper van alle wind- en waterstromen op aarde. De dagelijkse omwenteling en de jaarlijkse baan rond de zon van een scheef hangende planeet zijn zegeningen en uitdagingen voor een creatieve mensheid die beseft zelf een deel te zijn van de natuur, de echt beslissende levensbron.

Comfortabele energiediensten voor allen volstaan met variabele, kleinschalige kWh-bronnen, gekoppeld aan nieuwe technologie voor opslag, vraagsturing, stroomtransport, met voortschrijdende efficiëntie en dalende kostprijs.

Wie heeft gezorgd dat PV-stroom nu voor iedereen betaalbaar is?

Ruimere toepassing van eigen stroomopwekking uit zonlicht is een gevolg van een robuust voortschrijdende technologie. Deze techniek begon in de ruimtevaart, en werd daarna door burgers en gemeenschappen lokaal toegepast.

In 1975 werd de spits afgebeten door het verzet tegen geplande kerncentrales aan de oevers van de boven-Rijn (Wyhl, Freiburg). De bevolking heeft vanaf toen een band gesmeed met wetenschappers en politici, zodat in Duitsland een vooruitziend beleid van technologieontwikkeling tot stand kwam.

Afbeelding

De kern van dit succes was een financieel steunmechanisme waarbij burgers de garantie kregen dat ze hun investering in zonnepanelen op twintig jaar terugverdienden tegen een rendement van circa vijf procent.

Ze moesten er alleen voor zorgen dat hun zonnepanelen normaal werkten om jaarlijks voldoende kWh aan het net te leveren. Het succes van dit beleid was fenomenaal: in 2008 was de kostprijs van PV-stroom gezakt tot de prijs van verkochte netstroom.

Sinds 2018 is de kostprijs lager dan die van elektriciteit uit uranium of fossiele brandstof. Bovendien, de kostprijs van PV-panelen blijft dalen met efficiëntere zonnecellen, zodat ze overal ter wereld betaalbaar worden. Hun wereldwijde toepassing is de laatste strohalm om het mondiale klimaat nog enigszins leefbaar te houden voor de menselijke soort.

Wie maakt dat rijke landen deze laatste strohalm verbranden?

Daar zijn drie redenen voor: Macht, Groot Geld en academische verdwazing. Hierbij twee voorbeelden, de energiebedrijven en de academische wereld

Energiebedrijven

Tot vandaag ontkennen de meeste bedrijfsconcerns (het samengaan van meerdere bedrijven in concerns of corporations) klimaatverandering door hun winstmakende activiteiten voorop te stellen. In Europa hebben ze een zogenaamde handel in emissierechten opgezet om te zorgen dat ze gratis vergunningen kregen en verder niet werden gestoord.

Afbeelding

Zo bouwden ENGIE, RWE en EON (nu UNIPER) drie mastodont kolencentrales in Nederland tussen 2008 en 2016: dat zijn koolstofbommen voor een halve eeuw.

Na 2008 begonnen deze bedrijfsconcerns echter schrik te krijgen van de ontwikkelingen in Duitsland: de huishoudens, coöperatieven, lokale besturen, landbouwers, kleine bedrijven, bouwden ieder jaar meer en meer PV-installaties en windturbines. Als dit zo doorging, zouden de corporaties hun winstmodel kunnen opdoeken.

In maart 2014 kwamen Europese energiecorporaties in Brussel bijeen als Magritte-groep. Deze lobby dicteerde Europees Commissaris Joaquín Almunia, lid van de Europese Commissie bevoegd voor Mededinging (2004-2024) hoe hij de Europese richtlijnen voor staatssteun moest aanpassen om de verdere ontwikkeling van kleinschalige hernieuwbare elektriciteit te belemmeren en voorrang te geven aan grootschalige hernieuwbare energie (windinstallaties op zee en grootschalige PV-velden).

In april 2014 deed Almunia wat hem opgedragen was[3]. Het Almunia-effect was merkbaar in Duitsland: in 2015 was er praktisch geen verdere groei meer in de bouw van kleinschalige installaties voor hernieuwbare elektriciteit. In 2015 werd ook in Denemarken een coöperatief project van tientallen windturbines gekaapt door het Zweedse staatsbedrijf Vattenfall.

Academici

Toen ik in 2014 een artikel over het bovenstaande gebeuren naar het toenmalig toptijdschrift Energy Policy (Elsevier) stuurde, bleek redactielid Nicky France er afgedankt. Zij was de vrouw die gedurende meer dan een kwarteeuw Energy Policy groot had gemaakt.

Ze werd vervangen door twee redactieleden uit de energiesector, Michael Jefferson (Shell) en Lorna Greening[4] (Energy Consultant, VS). Mijn 20ste publicatie in Energy Policy werd afgewezen. De megabedrijven van de energiesector zijn ook in academische kringen actief om hun macht en rijkdom te bewaken.

Nu kan je denken: Ja maar, het is toch goed dat de grote concerns nu ook gewonnen zijn voor hernieuwbare elektriciteit, zij het dan grootschalig en binnen hun verdienmodel?. Oke, het is beter dan kerncentrales en fossiele brandstoffen onder het mom van waterstof, maar het is verre van goed.

Het klimaatprobleem is mondiaal en de enige effectieve aanpak zal ook mondiaal zijn

De kostprijs van windenergie op zee (6,88 eurocent/kWh) is meer dan het dubbele van windenergie op land (3,03 eurocent/kWh)[5]. Belangrijker is echter dat de centra van transformatie en van toekomstige democratie, namelijk lokale gemeenschappen met coöperaties en met actieve burgers, niet voldoende ontwikkelen.

Allerbelangrijkst is dat deze grootschalige aanpak niet snel toepasbaar is over de gehele wereld en de klimaatverandering ondertussen dus erger wordt. Het klimaatprobleem is mondiaal en de enige effectieve aanpak zal ook mondiaal zijn.

Toekomstige realiteit

De toekomstige realiteit is de toename van alle elektriciteitsproductie tot zijn volledige overname door hernieuwbare bronnen. Die leveren de goedkoopste kWh en hun impact op natuur en omgeving is klein en handelbaar. Dit is de enige hoop om de opwarming op aarde te stoppen.

PV is nanotechnologie, en is best kleinschalig toe te passen op alle daken van alle gebouwen. Deze transformatie is niet duur want PV-stroom wordt met de dag goedkoper. De smartphone als familielid van zonne-energie heeft op korte tijd miljarden mensen een supercomputer bezorgd. Een gelijkaardig pad was en is mogelijk voor elektriciteitsproductie.

De geroemde elektriciteitsmarkt, keizer zonder kleren

Dit bewijzen vraagt een uitgebreid bezoek aan de economische theorie, waar hier geen plaats voor is. Om de titelvraag van dit artikel "Waarom wij betalen voor onze zonnestroom” te beantwoorden, volstaan echter reeds enkele kritische beschouwingen.

Het marktmechanisme is nuttig en noodzakelijk voor economische handel. Markten zijn sociale instituties, wat je nog kan ervaren op volkse markten bij ons, en nog meer in de landen van het globale Zuiden.

Afbeelding

Dit marktmechanisme beweegt op twee benen – vraag en aanbod – om een marktprijs te bekomen overeenstemmend met verhandelde hoeveelheden die economisch meest voordelig zijn voor de kopers en voor de verkopers. Iedereen tevreden.

Maar perfect werkende markten zijn zeldzaam, dus zijn economen en burgers al tevreden met voldoende werkbare markten.

Voldoende is echter een rekbaar kenmerk. Zo gebruikt het neoliberalisme het concept markt als een bedrieglijke fetisj. In veel situaties zijn de benen van vraag en aanbod zwaar verminkt: stukken ontbreken, zijn verlamd of afgeschermd van mededinging, enzovoort.

Rekening houdend met de vele gebreken, blijkt de marktwerking verschrompeld te zijn tot een franje van de omvangrijke handelspraktijken. In die franje vieren speculatieve transacties hoogtij. Speculatieve prijzen worden door handelsbeurzen gepost.

Het zijn franje prijzen maar neoklassieke economen beweren dat dit korte-termijn-marginale kostprijzen zijn, volgens hen kenmerkend voor goedwerkende markten.  Tot deze wereld van misleiding behoort ook de zogenaamde elektriciteitsmarkt.

Kijken we naar de aanbodzijde

Het product elektrische stroom is een momentaan verschijnsel dat in fracties van seconden wordt geproduceerd en geconsumeerd. Wetenschappers bestuderen de korte-termijn-marginale-kosten van elektriciteit met gesofisticeerde wiskundige modellen al sinds de jaren 1960-70.

De landen bezaten toen enkele honderden tot enkele duizenden elektrische productiecentrales. Deze centrales produceerden op commando van nul tot maximaal vermogen, met hun specifieke brandstofkostprijs per kWh.

Afbeelding

Om de stroomvraag te dekken, volgt het aanbod de verdienste-rangschikking van centrales van laagste tot hoogste brandstofkostprijs. Hernieuwbare elektriciteit met nul brandstofkosten staat evident op de eerste plaats van de verdienste-rangschikking en krijgt bijgevolg voorrang op thermische centrales die brandstof nodig hebben.

In België stelen de kerncentrales de voorrangsplaats van hernieuwbare elektriciteit, wat publiek economisch onverantwoord is. Met alle andere kosten, risico’s, ethische lichtzinnigheid ten overstaan van de komende generaties en dergelijke is dit extra onverantwoord.

Als kerncentrales de voorrang van de PV-stroomproducenten inpikken, is het minimum dat moet gebeuren het vergoeden van de PV-stroomproducenten, dus het omgekeerde van de bluts en buil die nu voor hen wordt voorbereid.

Het is nodig dieper in te gaan op deze materie. Het juiste gezichtspunt hierbij is de toekomstige energievoorziening op 100 procent hernieuwbare elektriciteit, met het leeuwenaandeel voor PV-stroom.

Nieuwe elektriciteitseconomie

Omdat hernieuwbare elektriciteit nul brandstof verbruikt, verdwijnt de verdienste-orde van oplopende brandstofkostprijzen wanneer alle elektriciteit hernieuwbaar is. Tevens ligt het commando over zonlicht en wind bij de natuur. De nieuwe realiteit van overal kleinschalige PV-stroom en windturbines, vereist dus een nieuwe theorie en regulering.

Het fysieke elektriciteitssysteem dient gericht te zijn op de lokale behoeften en productie, met lokale slimme netten (zoals hierboven al vermeld is dit een kwarteeuw oud idee dat veel te weinig aandacht krijgt) met overspannende lijnen en grootschalige hernieuwbare elektriciteit ten dienste van de vele duizenden slimme lokale netten.

Deze nieuwe verdienste-orde is gebaseerd op het principe van nabijheid: hernieuwbare energieoverschotten gaan naar nabije vraagpunten. Investeringen in PV-installaties ontvangen een terugverdienvergoeding tegen een gegarandeerd rendement voor de aan het net geleverde stroom.

Deze slimme lokale netten bewaken het evenwicht, zorgen voor opslag en uitwisseling met naburige lokale netten. Eindgebruikers kopen elektriciteit van dit net via slimme meters, waarbij de prijzen mee bepaald worden door verschillende niveaus van verzekerde levering zoals gevraagd door de eindgebruikers.

Besluit

De vernieuwing van de energiesystemen is géén dure transformatie. PV-stroom wordt met de dag goedkoper en efficiënter, alsook batterijen, ICT-toepassingen en dergelijke. Hernieuwbare elektriciteit is vele keren goedkoper dan de enorme troep voor, tijdens en na elektriciteitsopwekking in fossiele of atoom water-kokende centrales.

Deze troep schrappen is natuurlijk ontgroeien, met als trofee de stopzetting van de verdere opwarming van de planeet, wanneer de transformatie van onderop door huishoudens, coöperaties, lokale gemeenschappen en besturen mondiaal tot stand komt.

Het Belgische kwakkelnieuws over negatieve prijzen is best te klasseren bij de vele andere energiekwakkels, voor zover er nog plaats rest in dat overvolle kwakkelmagazijn.

Meer weten?

Zie het video-interview met Aviel Verbruggen: "Crisis? Voor u, niet voor de multinationals. Aviel Verbruggen legt uit hoe ze dat gedaan krijgen

Lees de recensie van zijn boek Energie- en klimaatbeleid ontluisterd - Democratische omwenteling tegen neoliberale doorbraak

Lees zijn analyse Aviel Verbruggen maakt brandhout van de roep 'driemaal meer kernenergie'

Notes:

[1] Meer informatie vind je op mijn website.

[2] Bonhage Almut en Polfliet Alex. Na analyse van de deal met Engie is de conclusie bikkelhard: u en ik zijn andermaal het kind van de rekening. De Morgen, Opinie, vrijdag 9 februari 2024.

[3] In oktober 2014 gaf Almunia toelating aan het Verenigd Koninkrijk om twee atoomkerncentrales in Hinkley Point C gedurende 35 jaar te subsidiëren via gegarandeerde aankoopprijzen van nu circa 16 eurocent per kWh.

[4] Lorna gaf snel zijn ontslag, toen ze de machinaties van Jefferson niet langer accepteerde. Ik nam voordien reeds ontslag als lid de Board van Energy Policy.

[5] Cijfermateriaal op www.IRENA.org.