Cultuurfilosoof Simon Truwant: “Wie angst ervaart voor een veranderende wereld, overtuig je niet met statistieken”

Een zager, een betweter en een filosoof zitten op café. “Het is zo koud”, zegt de zager. “Dat is niet waar,” zegt de betweter. “Het is vandaag warmer dan gemiddeld op dit moment van het jaar.” Wanneer de twee in een ruzie verzeild dreigen te raken, komt de filosoof tussen: “Het hangt ervan af over wat voor soort waarheid je het hebt.”

Filosofen hebben de beeldvorming niet altijd mee. Wanneer ze vragen stellen over waarheid, wordt dat vaak weggezet als moeilijkdoenerij. Nochtans zou een beter begrip van het verschil tussen een existentiële waarheid (de zager heeft het koud) en een feitelijke waarheid (de betweter verwijst naar de gemeten graden Celsius) zomaar een alledaagse caféruzie kunnen voorkomen.

Simon Truwant gaat nog een stap verder. Volgens hem zou meer inzicht in de verschillende soorten waarheid zelfs het publieke debat kunnen redden. In De waarheid heeft vier gezichten: hoe we het publiek debat kunnen redden legt Truwant aan de hand van actuele voorbeelden uit hoe het door elkaar gebruiken van verschillende waarheidsvormen in het publieke debat maakt dat we met z’n allen in cirkeltjes blijven debatteren.

“Ik merk dat er veel mensen zijn in mijn omgeving die afhaken”, vertelt Truwant als ik hem vraag waarom hij het nodig vond om hierover een boek te schrijven. Ik spreek hem in café Sport in Leuven, omdat dat op zijn route ligt richting Rotselaar waar hij een boekvoorstelling heeft gepland.

“Veel mensen volgen het nieuws niet meer, omdat ze het ervaren als een constante toevloed van vaak tegenstrijdige informatie. Ze zijn sociale media helemaal beu, vanwege de overvloed aan weinig onderbouwde en niet zo vriendelijk verwoorde meningen. Sommigen discussiëren niet meer met bepaalde vrienden of familieleden omdat het altijd op ruzie uitdraait.”

Vaak wordt er verwezen naar desinformatie en polarisatie om deze trend te verklaren, maar die verklaringen konden Truwant niet bevredigen. Het idee dat we in een zogenaamde post-truth-samenleving zouden leven, doet volgens hem te weinig recht aan de verschillende vormen van waarheid.

Interessant aan het boek van Truwant is dat hij voorbeelden uit de actualiteit of het dagelijks leven niet zomaar gebruikt om zijn filosofische theorie uit de doeken te doen. De filosofische theorie helpt echt om de actualiteit en het dagelijks leven beter te begrijpen. Bovendien zet hij die uiteen op een manier die toegankelijk is, maar niet aan diepgang inboet.

Meer dan voldoende redenen dus om hem uit te nodigen voor een interview. 

Heb je de speech gezien die Donald Trump vorige maand gaf bij de Verenigde Naties?

“Niet volledig, maar ik zag wel fragmenten.”

En wat dacht je toen je die fragmenten zag?

“Donald Trump is iemand die volgens mij heel weinig interesse heeft in waarheid.”

“De man heeft natuurlijk wel een project. Om dat project, dat eigenlijk sterk om zelfbediening draait, verkocht te krijgen, gebruikt hij wel een aantal zaken die zijn kiespubliek voor waar aannemen. Bijvoorbeeld dat de hele Amerikaanse samenleving op de rand van de afgrond staat en hij redding kan brengen. Dat is iets dat veel van zijn stemmers voor waar aannemen.”

Maar als hij zegt dat hij zeven oorlogen heeft gestopt, is dat toch gewoon een leugen? En, ik moet zeggen, hij stapelt ze wel op, die leugens.

“Dat lijkt wel nieuw, ja. Je kan door de veranderde mediacontext politici van nu sowieso moeilijk vergelijken met die van honderd jaar geleden. Maar iemand die zo openlijk achteloos omgaat met de waarheid, heb ik in mijn leven nooit eerder gezien.”

“Donald Trump is meer zeveraar dan leugenaar”

Je zegt: het lijkt nieuw. Mij lijkt het ook aan ideologie gebonden. Extreemrechts valt de liberale democratie aan.

“Ja, Joe Biden zal ongetwijfeld ook vaak gelogen hebben of zaken gezegd hebben die zuiver tactisch waren, maar er was duidelijk een groter respect voor de instellingen. Dat zorgt er ook voor dat je bijvoorbeeld wetenschappers en journalisten niet op dezelfde manier gaat aanvallen.”  

“Bij Trump kan je eigenlijk zelfs niet meer echt van leugens spreken.”

Waarom niet?

“Omdat wàt hij precies verklaart als onwaarheid eigenlijk onbelangrijk is. Trump is meer een zeveraar dan een leugenaar. Een leugenaar probeert je te overtuigen dat een bepaalde claim waar is. Trump doet zelfs niet alsof hij de waarheid spreekt. Hij probeert gewoon een verhaal te verkopen. De ene dag zijn het zeven oorlogen die hij heeft gestopt, de volgende dag kunnen het er negen zijn.”

“En toch zou ik zeggen: het wereldbeeld dat hij verkoopt, beschouwen veel mensen wel als waar.”

Dat moet je even uitleggen.

“Neem nu het idee dat Trump de enige is die de corruptie van de zogenaamde deep state kan aanpakken. Als je naar de feiten gaat kijken, lijkt dat een absurde bewering. Dan stel je vast dat Trump een heleboel zaken doet waar sprake is van belangenvermenging en die volgens de Amerikaanse wetgeving corrupt zijn.”

“Maar kijk je naar het ideologische verhaal dat hij vertelt, dan houdt zijn bewering wel steek. Vanuit conservatief standpunt hebben progressieve politici en ambtenaren in Washington een aantal traditionele waarden of zelfs de ziel van Amerika gecorrumpeerd, en Trump trekt daartegen ten strijde.”

Ik denk dat veel mensen ideologie niet meteen met waarheid zouden associëren.

“We reserveren de term waarheid vaak voor feitelijke waarheid, maar in de praktijk behandelen we ideologische waarden ook als waarheden, als zaken die we als absoluut zeker beschouwen. Het idee dat solidariteit en respect voor de rechtsstaat en de democratie belangrijk zijn, is niet iets waarvan anderen je zomaar kunnen afbrengen."

“Dat is voor jou en voor veel lezers van DeWereldMorgen een waarheid die veel andere concrete waarheden aanstuurt, waarnaar gehandeld moet worden en waarvan we willen dat anderen ze ook zouden aannemen. In ons gedrag behandelen wij deze overtuigingen ook als waar.”

Naast feitelijke waarheid en ideologische waarheid onderscheid je nog twee andere vormen van waarheid.

“Er zijn ook pragmatische waarheden. Dat zijn zaken waarvan we samen overeenkomen dat het nuttig is om ze als waar aan te nemen. Het is waar dat Brussel de hoofdstad van België is. Dat komt niet voort uit de empirie. We hadden net zo goed een andere stad kunnen kiezen, maar we hebben samen afgesproken dat het Brussel is.”

“Vertrouwen hebben in de wetenschap is eigenlijk ook zo’n pragmatische afspraak. Waarom beschouwen we de moderne fysica vandaag als waar? Omdat die beter werkt dan het model dat eraan voorafging.”

Pragmatische waarheden kunnen dus veranderen.

“Inderdaad. Veel politieke strijd gaat over aan welke pragmatische waarheden we vasthouden. Houden we vast aan het concept van de natiestaat of aan het idee van een globale rechtsorde? Die opties worden niet enkel ideologisch onderbouwd. Minstens even vaak worden ze verkocht als ‘wat echt werkt voor de mensen’.”

Oké. Ik onthoud: feitelijke waarheid, ideologische waarheid en pragmatische waarheid. Dat zijn er drie, maar volgens de titel van je boek heeft de waarheid vier gezichten.

“De vierde vorm is existentiële waarheid. Die is zeer persoonlijk. Het criterium is hier authenticiteit: waar is wat als waar aanvoelt. Dan gaat het bijvoorbeeld over mijn hoop en angst over de samenleving en de manier waarop die zijn gekoppeld aan mijn persoonlijke identiteit als witte hoogopgeleide man of, voor andere mensen, als iemand uit een ondergeprivilegieerde sociale groep.”

“Existentiële waarheden zijn zeer belangrijk voor mensen. Ze bepalen ons denken en handelen sterk en moeten dus ook serieus genomen worden.”

Je stelt voor om die verschillende vormen van waarheid uit elkaar te houden. Waarom eigenlijk?

“Omdat we nu heel chaotische discussies voeren.”

“Neem nu het debat over migratie. De ene persoon haalt een aantal cijfers aan. Een andere persoon vertrekt vanuit een ideologisch idee over hoe we de samenleving vooral moeten ‘beschermen’ of ‘verrijken’. Een derde persoon stelt een concrete oplossing voor. En nog iemand anders vertelt een schrijnend  verhaal over een gezin op de vlucht.”

“Alle vier leveren ze materiaal voor een zinvolle discussie, maar als we die discussies niet uit elkaar halen, zullen ze naast elkaar praten. Iemand die angst ervaart voor een veranderende wereld, overtuig je niet met statistieken.”

Is het wel zo eenvoudig om die discussies altijd uit elkaar te trekken? In je boek schrijf je bijvoorbeeld dat de universiteiten linkse bolwerken zijn. Welke vorm van waarheid is dat?

“In dit geval is dat een feitelijke waarheid, omdat ik me daarvoor baseer op onderzoek van Andreas De Block.”

Ik trek de feiten in de studie niet in twijfel, maar om tot die uitspraak te komen, heb je toch ook een ideologisch geladen definitie nodig van wat ‘links’ is? Meer algemeen: is het wel mogelijk om de feiten voor zich te laten spreken? Of vermengen de verschillende vormen van waarheid zich in de realiteit steeds?

“De onderzoeksvraag die je stelt als onderzoeker, of als journalist trouwens, is niet door de feiten ingegeven. Hetzelfde geldt voor de manier waarop je je onderzoek presenteert. Ik heb het zelf ook wat moeilijk met het woord bolwerk bijvoorbeeld.”

"Een publiek debat dat enkel over feiten gaat, is een arm debat"

“Maar bij een goede wetenschapper is er, net als bij een goede journalist trouwens, daartussen wel een proces waarin je de gekozen vraag zo objectief mogelijk probeert te onderzoeken. Dat betekent dat je geen data onder tafel veegt, dat je ze niet verkeerd voorstelt.”

“Wetenschap is dus zeker niet waardenvrij, maar het is wel een activiteit waarin de feitelijke waarheid leidend moet zijn en je niet toestaat dat andere waarheden de feitelijke waarheid gaan manipuleren.”

In de wetenschap staan de feiten voorop. Heel wat mensen zouden zeggen dat dit in het maatschappelijk debat ook het geval zou moeten zijn.

“Als je het maatschappelijk debat daartoe zou verengen, krijg je een erg arm debat.”

“Neem het debat over klimaat. Ik ben zelf geen klimaatwetenschapper, dus ik ga daar geen feitelijke discussies over voeren. Maar ik kan me wel mengen in ideologische discussies hierover. Ik kan pragmatische discussies voeren: moeten we alarmistisch zijn of rustig blijven? En ik kan existentiële gesprekken voeren over hoe ik me voel bij natuurrampen die we meemaken.”

Is jouw stem daarin even belangrijk als die van een klimaatwetenschapper?

“Dat hangt er dus vanaf welke discussie je wil voeren.”

“Als je een bezorgde burger tegenover een klimaatwetenschapper in een tv-studio zet en doet alsof zij een evenwaardige discussie over de feiten kunnen voeren, dan vind ik dat een probleem. Die burger kan misschien spreken over welk beleid nodig is en zeker over hoe die zich voelt, maar die kan niet op gelijke hoogte met een wetenschapper in discussie gaan over de feiten.”

“Gehoord worden in het publieke debat kan een legitiem doel op zich zijn”

Je zou ook kunnen zeggen: misschien moet die burger gewoon even zwijgen.

“Dat vind ik niet. Ik ben voor een democratisch, inclusief debat.”

“Laten we een ander voorbeeld nemen: het verhitte debat over transgenderrechten. Dat wordt vaak verengd tot de discussie over wat een transgender persoon is. Dat is het onderwerp van een biologische discussie op basis van feiten. Op zich interessant. Maar volgens mij is het relevante eigenlijk hoe we concreet de levenskwaliteit van deze mensen proberen te verbeteren en hoe zij zich daarbij voelen.”

“Het gaat dan om hoe mensen in het leven staan en ik wil me daarin kunnen verplaatsen. Als je dan gaat luisteren naar wat mensen vertellen, merk je ook vaak dat ze niet noodzakelijk jou proberen te overtuigen. Vaak willen ze gewoon gehoord of begrepen worden en dat kan een legitiem doel op zich zijn.”

Na ons gesprek volg ik Truwant naar de bib van Rotselaar om zijn boekvoorstelling bij te wonen. “Wat je vertelt, doet me denken aan onze personeelsvergadering”, zegt een vrouw in het publiek.

Er valt veel te zeggen over Truwants verhaal. Zelf blijf ik bijvoorbeeld twijfelen of het wel zo gemakkelijk is om de verschillende vormen van waarheid zo strikt uit elkaar te halen. Maar als deze vrouw zich morgen beter kan uitdrukken in haar personeelsvergadering, heeft hij in ieder geval een belangrijk stuk pragmatische waarheid aan zijn kant.