Opmars dodelijke schimmels begonnen: hoe klimaatverandering nieuwe pandemie kan ontketenen

Aspergillus fumigatus, wild-type, conidium onder electronenmicroscoop/ CC BY 4.0.

vrijdag 16 mei 2025 - 09:03

Toon Danhieux

De opwarming van de aarde doet meer dan ijskappen smelten. Wetenschappers waarschuwen: we staan aan de vooravond van een wereldwijde opmars van dodelijke schimmelinfecties.

Meer dan 300 miljoen mensen per jaar krijgen een ernstige schimmelinfectie. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) sterven er jaarlijks tot 2,5 miljoen mensen aan deze nauwelijks besproken ziekten. En dat cijfer dreigt te stijgen. Onder invloed van klimaatverandering breiden gevaarlijke schimmelsoorten hun territorium razendsnel uit.

Aspergillus fumigatus, een schimmel die longinfecties veroorzaakt, is inmiddels opgenomen op de lijst van meest bedreigende pathogenen van de WHO. Onderzoekers verwachten dat zijn leefgebied tegen 2100 met 77 procent kan uitbreiden, zelfs tot nabij de Noordpool.

De gevaarlijke veelzijdigheid van schimmels

Aspergillus is een naam die menig microbioloog doet huiveren. Sommige soorten zijn nuttig: ze worden gebruikt in industriële processen of bij de fermentatie van sojasaus. Maar andere, zoals Aspergillus fumigatus en Aspergillus flavus, zijn ronduit gevaarlijk.

Fumigatus verspreidt zich met onzichtbare sporen door de lucht. Mensen ademen ze in zonder het te beseffen. Meestal gebeurt er niets, maar bij mensen met een verzwakt immuunsysteem kan dit leiden tot levensbedreigende longinfecties. Flavus produceert dan weer aflatoxines: kankerverwekkende stoffen die opduiken in granen en noten, vooral in warmere gebieden.

Wat deze schimmels zo gevaarlijk maakt, is dat ze razendsnel groeien in warme compost en daardoor ook kunnen overleven in het menselijk lichaam. Mensen met een verzwakt immuunsysteem, bijvoorbeeld door kankerbehandelingen, astma of taaislijmziekte (cystische fibrose), lopen het meeste risico.

"Schimmels doden niet alleen mensen, maar ook onze voedselvoorziening"

De opwarming van de aarde vergroot het aantal plekken waar deze schimmels zich thuis voelen. Composthopen, vochtige muren, bouwafval of dode bladeren: ze vormen allemaal broedplaatsen voor die onzichtbare vijanden.

Schimmelinfecties worden vaak niet of te laat herkend. Hun symptomen lijken sterk op die van bacteriële infecties of andere ziekten. Artsen grijpen eerst naar antibiotica, die hier niets tegen kunnen beginnen. Tegen de tijd dat men beseft dat het om een schimmel gaat, is het soms te laat.

Daarbij komt dat de ontwikkeling van nieuwe antischimmelmiddelen nauwelijks winstgevend is. Farmabedrijven investeren liever in geneesmiddelen die dagelijks ingenomen worden. Antischimmelmiddelen worden vaak slechts tijdelijk toegediend. Daarom bestaan er momenteel slechts vier soorten anti-schimmel-medicijnen. Daar zijn de meeste schimmels al resistent tegen aan het worden.

Een dodelijke cocktail van hitte en hongersnood

Schimmels profiteren van klimaatverandering. Ze overleven hogere temperaturen, verspreiden zich via stormen, droogte en overstromingen, en besmetten kwetsbare populaties. Na overstromingen, aardbevingen of tornado’s krijgen slachtoffers vaak wondinfecties door besmet water of modder. Na bosbranden verspreiden rookpluimen schimmelsporen over honderden kilometers.

In 2017 kregen gevangenen in Californië een schimmelinfectie, nadat ze ingezet waren om bosbranden te bestrijden. Na de tsunami in Japan in 2011 kwamen dodelijke infecties voor met schimmels die normaal enkel in tropisch water leven. De schimmels reizen mee met stofdeeltjes, aarde, water of puin.

"Wie al kwetsbaar is, loopt de grootste kans om ziek te worden van schimmels"

Zonder snelle schoonmaak en medische zorg dreigen uitbraken. In ziekenhuizen in rampgebieden is het risico extra hoog. Door overbelasting en gebrekkige middelen worden besmette instrumenten soms hergebruikt. Zo leidde de tsunami in Sri Lanka tot een schimmelinfectie-uitbraak via besmet medisch apparatuur.

Mensen zijn niet de enige slachtoffers: ook gewassen worden getroffen, met lagere opbrengsten en mislukte oogsten tot gevolg. De landbouw probeert zich te verdedigen met fungiciden, maar net die chemische middelen versnellen de resistentie van schimmels, waartegen, zoals gezegd, maar weinig efficiënte medicijnen zijn.

Opwarming van de aarde bereikt 1,58 °C

De gemiddelde wereldtemperatuur lag in de twaalf maanden tot eind april 2025 1,58 °C boven het pre-industriële niveau, waarmee de vrees groeit dat de 1,5 °C doelstelling van het Klimaatakkoord van Parijs niet gehaald zal worden. In april werd wereldwijd de tweede warmste maand ooit gemeten (gemiddeld 14,96 °C), slechts 0,07 °C koeler dan april 2024.

Volgens klimaatexperts, waaronder Richard Allan van de Universiteit van Reading, lijkt het nu onvermijdelijk dat de aarde de 1,5°C-grens structureel zal overschrijden, wat leidt tot extremere weersomstandigheden zoals hittegolven, overstromingen en droogtes, … en dus ook tot de opmars van gevaarlijke ziekmakende schimmels.

De VN-klimaatchef Simon Stiell waarschuwde tijdens een bijeenkomst in Kopenhagen dat de wereld momenteel op koers ligt voor een opwarming van 3 °C, wat ernstige gevolgen zou hebben voor mens en natuur. Toch benadrukte hij dat zonder het Parijsakkoord de opwarming mogelijk tot 5 °C zou zijn opgelopen.

The Last of Us: van fictie naar feit?

Wie de serie The Last of Us heeft gezien, herinnert zich het schrikbeeld van een hersenparasitaire schimmel die de mensheid uitroeit. Pure fictie? Niet helemaal. Wetenschappers wijzen erop dat veel schimmels genetisch verwant zijn aan mensen. Daardoor zijn ze moeilijk aan te pakken zonder onszelf schade toe te brengen.

De klimaatcrisis laat schimmels bloeien – letterlijk en figuurlijk

Meer dan 90 procent van alle schimmelsoorten is zelfs nog onbekend voor de wetenschap. En net als bij virussen kunnen kleine genetische mutaties grote gevolgen hebben. Candida auris is daar een schrijnend voorbeeld van: resistent, hardnekkig en vermoedelijk ontstaan door stijgende temperaturen.

Schimmelinfecties treffen vooral kwetsbare groepen. Ouderen, mensen met chronische ziekten, en bewoners van overbevolkte of slecht geventileerde huizen lopen het grootste risico. En net deze mensen hebben vaak het minste toegang tot kwaliteitsvolle gezondheidszorg.

Net zoals Covid-19 zijn schimmelinfecties geen "gelijke kans"-ziekten. Armoede, ondervoeding, slechte huisvesting en vervuiling verergeren het risico. Wereldwijd is het dus vooral het Globale Zuiden dat het zwaarst getroffen wordt.

Wat moet er nu gebeuren?

De strijd tegen schimmelziekten vraagt dringend actie. Er moet meer geld voor onderzoek en medicatie komen. Strengere regels zijn nodig voor landbouwfungiciden. Wereldwijd is er toezicht nodig op schimmelinfecties. In de zorgsector moet er meer kennis en opleiding over komen. Ventilatie, woningkwaliteit en infrastructuur mogen sterk verbeterd worden. En er zijn noodplannen nodig voor schimmelinfecties na rampen.

De WHO en fondsen zoals Wellcome investeren al tientallen miljoenen in schimmelonderzoek. Maar het is niet genoeg. Zonder breed gedragen beleid en bewustwording blijft deze stille pandemie zich uitbreiden.

Wat ooit een verre dreiging leek, groeit uit tot een wereldwijde uitdaging. De klimaatcrisis laat schimmels bloeien – letterlijk en figuurlijk. Onze gezondheid, ons voedsel en onze ecosystemen staan onder druk. Tijd om het probleem serieus te nemen, voor het ons letterlijk de adem beneemt.