Paus van de periferie

Toen Jorge Mario Bergoglio in 2013 verkozen werd tot paus, kwam hij “bijna van aan het einde van de wereld”, zoals hij het zelf verwoordde. Die ene zin zette meteen de toon: deze paus zou anders zijn.

Als eerste jezuïet én eerste Latijns-Amerikaan op de stoel van Petrus, koos hij de naam Franciscus – verwijzend naar de heilige van Assisi, bekend om zijn armoede en solidariteit met de kleinsten. En dat bleef geen symbool. Franciscus trok resoluut naar de marge van de samenleving: naar migrantenkampen, oorlogsgebieden en klimaattoppen.

Franciscus wilde een paus zijn van de armen, voor de armen

Zijn besluit om niet in het pauselijk paleis te wonen maar in een eenvoudige kamer, om de pausmobiel te ruilen voor een bescheiden Ford en om de pracht en praal in te ruilen voor eenvoud, was geen pr-stunt. Het was een principiële keuze. Hij wilde een paus zijn van de armen, voor de armen.

Tegendraads en moeilijk te framen

Franciscus was geen typische paus. Hij leefde sober, sprak eenvoudig en deed uitspraken die men eerder zou verwachten van een activist dan van een kerkleider. Zijn optreden veroorzaakte opschudding in conservatieve kringen, niet alleen binnen de kerk, maar ook daarbuiten.

Zijn boodschap vond weerklank bij mensen die doorgaans weinig voeling hebben met religie. Dat maakte hem geliefd bij progressieve stemmen, maar tegelijk ook verdacht in de ogen van de traditionele macht.

Conservatief op micro, radicaal op macro

Toch was paus Franciscus geen revolutionair. Op micro-ethisch vlak – abortus, homoseksualiteit, anticonceptie, gender – bleef hij vasthouden aan de leer van de kerk. Zijn toon was verzoenend, zijn stijl menselijk, maar de leer zelf bleef grotendeels onaangeroerd.

“Het weigeren van hulp aan migranten is een ernstige zonde”

Hij toonde empathie voor LGBTQ+ personen, had begrip voor hertrouwde gelovigen, sprak over barmhartigheid en vergeving. Maar hij erkende het homohuwelijk niet, keurde abortus ongemeen scherp af en bleef vasthouden aan het celibaat. Zolang de kerk een patriarchaal instituut blijft, kan je ook moeilijk iets anders verwachten.

Waar hij wél vernieuwend was, is op macro-ethisch vlak. Daar nam hij standpunten in die zelfs voor veel wereldleiders als te uitgesproken gelden. Hij legde de vinger op de zere wonden van ons economisch systeem, van het migratiebeleid, van onze omgang met de aarde.

Tegen oorlog en militarisme

Bij het begin van de oorlog in Oekraïne ging de paus regelrecht in tegen de oorlogskoorts van het Westen. In mei 2022 had hij het over “een oorlog die misschien op een of andere manier geprovoceerd is, of niet verhinderd”. Hij sprak over NAVO-landen die “staan te blaffen aan de deur van Rusland”.

In een interview in maart 2024 zei hij dat Kiev de moed moet hebben om te onderhandelen over een einde aan de oorlog met Rusland.

Het is duidelijk dat het Vaticaan niet afhankelijk is van de oorlogsindustrie of naar de pijpen danst van Washington

In zijn kerstboodschap van 2023 opende hij een aanval op de wapenindustrie. In verband met Gaza omschreef de paus de aanvallen van Israël tegen ongewapende burgers als terrorisme. Herhaalde malen drong hij al aan op een onmiddellijk staakt-het-vuren.

Het is duidelijk dat het Vaticaan niet afhankelijk is van de oorlogsindustrie of naar de pijpen danst van Washington.

Migratie: tussen medemenselijkheid en morele plicht

Franciscus nam het regelmatig op voor de rechten van migranten en vluchtelingen. Hij riep landen op om gastvrijer en menselijker te zijn tegenover migranten. Het weigeren van hulp aan migranten noemde hij een “ernstige zonde”.

Franciscus bracht migratie steevast terug tot zijn menselijke kern. Vluchtelingen zijn geen bedreiging, maar broeders en zusters. Hij hekelde de militarisering van grenzen en de onverschilligheid van rijke landen tegenover de wanhoop van mensen op de vlucht.

Hij bezocht vluchtelingenkampen, bracht vluchtelingen mee naar Rome, en sprak de Europese leiders aan op hun plicht. Niet als politici, maar als mensen.

“Jezus bevestigt dat je niet twee meesters kunt dienen, God en rijkdom”

Hij veroordeelde racisme en vreemdelingenhaat. Hij benadrukte dat vluchtelingen geen “statistieken” zijn, maar mensen met verhalen en rechten. Hij riep op om de toegangswegen voor migranten uit te breiden en pleitte voor een “wereldwijd bestuur van migratie gebaseerd op rechtvaardigheid, broederschap en solidariteit”.

Zijn visie was helder: migratie is geen tijdelijk probleem, maar een structureel gegeven. En het vraagt een ethisch en solidair antwoord, geen hekken of pushbacks. Zijn moedige uitspraken over deze kwestie staan in schril contrast met die van de hedendaagse politici, zelfs bij heel wat van de linkerzijde.

Kapitalisme onder vuur

Franciscus’ kritiek op het kapitalisme was ongezien voor een paus. Hij noemde het huidige economische systeem “een doodlopend pad”. In zijn encyclieken en toespraken haalde hij fors uit naar de ongelijkheid, de macht van de markten en de onmenselijke logica van winst boven welzijn.

Omdat het kapitalisme armoede creëert was hij er zo scherp tegen gekant. “We kunnen niet langer wachten om de structurele oorzaken van armoede op te lossen, om onze maatschappij te genezen van een ziekte die alleen maar tot nieuwe crises kan leiden. Markten en financiële speculatie kunnen niet genieten van absolute autonomie”, zei hij in een interview.

De uitspraken van de paus vloeken met de fiscale cadeaus voor de rijken van de voorbije decennia en de weigering om een rijkentaks in te voeren

Ook de rijken moesten het ontgelden. “Jezus bevestigt dat je niet twee meesters kunt dienen, God en rijkdom”. Hij pleitte voor een herverdeling van rijkdom, een rechtvaardige fiscaliteit en het herdenken van onze economische fundamenten.

Zijn woorden zouden evengoed kunnen komen van een econoom als Thomas Piketty of een vakbondsleider. De uitspraken van de paus vloeken met de fiscale cadeaus voor de rijken van de voorbije decennia en de weigering om een rijkentaks in te voeren.

Voor Franciscus was het duidelijk: wie de armoede wil bestrijden, moet het systeem aanpakken dat ze veroorzaakt.

Klimaat: Laudato Si’ als moreel kompas

Ook met betrekking tot het klimaat stelde de paus het economische systeem in vraag en wees hij de wereldleiders op hun verdomde verantwoordelijkheid.

Met zijn encycliek Laudato Si’ schreef Franciscus geschiedenis. Geen ander religieus document had zo’n impact op het klimaatdebat. Hij legde het verband tussen ecologische vernietiging en sociale onrechtvaardigheid.

De planeet beschermen was volgens hem geen luxe, maar een morele noodzaak. Hij riep op tot radicale keuzes, tot het overstijgen van economische belangen en nationale egoïsmen. De klimaatcrisis, stelde hij, is ook een spirituele crisis.

Met betrekking tot het klimaat wees de paus de wereldleiders op hun verdomde verantwoordelijkheid

Hij wees erop dat de klimaatopwarming andere maatschappelijke problemen zoals gezondheid, voedsel, water en (inter)nationale veiligheid verergert. Deze crisissen nopen ons “om radicale beslissingen te nemen die niet altijd gemakkelijk zijn”.

Volgens hem staan we voor een keuze: ofwel plooien we terug op onszelf en zoeken we onze toevlucht tot protectionisme en uitbuiting, ofwel zien we de crisis als een kans op verandering. Alleen de laatste optie leidt ons volgens hem naar “een helderdere horizon”

Maar dat kan enkel op basis van “een hernieuwd gevoel van gedeelde verantwoordelijkheid voor onze wereld en daadwerkelijke solidariteit, gebaseerd op rechtvaardigheid”.

De paus onderstreepte dat de mensheid nog nooit zoveel middelen ter beschikking heeft gehad om een klimaatcrisis te vermijden. Maar dan moeten regeringsleiders hun verantwoordelijkheid wel opnemen. Ondanks alle mooie retoriek en vele beloftes is dat helaas nog steeds niet het geval.

Voor veel klimaatactivisten was Franciscus een bondgenoot.

Lastige waarheid voor de media

Dat deze kant van de paus zelden aan bod kwam in de mainstream media is geen toeval. Zijn kritiek op het kapitalisme, op oorlogspolitiek, op migratiehypocrisie – het raakt aan het fundament van het neoliberale denken waarin ook de meeste media diep verankerd zijn.

De meeste wereldleiders verbleken bij de figuur van Franciscus

Vorige pausen, hoe conservatief ook, kregen vaak een milder onthaal omdat ze netjes binnen de verwachte kaders bleven. Franciscus daarentegen doorbrak die kaders. En dat maakte hem moeilijker te framen.

In veel mediaverslagen ging het vooral over zijn standpunten rond abortus of homoseksualiteit – net de onderwerpen waarin hij het minst vernieuwend was. Zijn meest radicale oproepen aan de wereld om zichzelf te herdenken, kregen amper aandacht.

Opvolging

Franciscus was niet perfect. Hij slaagde er niet in om de kerk grondig te hervormen, worstelde met het aanpakken van misbruik en liet sommige dossiers liggen. Maar hij was wél een stem van morele helderheid in een tijd van grote verwarring en onzekerheid. De meeste wereldleiders verbleken bij de figuur van Franciscus.

De periode van sede vacante is nu begonnen. Binnenkort kiezen de kardinalen een opvolger. De vraag is of zijn opvolger op macroniveau even moedig zal zijn als Franciscus. De wereld heeft het nodig.