Jan Vromman maakt al decennia film en theater, maar toch vooral documentaires, met als opus magnum, Zolang er scheepbouwers zingen uit 1999. Dit epos brengt, in drie episodes van elk anderhalf uur (!), achtereenvolgens de opgang van de Boelwerf in Temse, de stakingen en de sluiting in beeld. Deze saga van sociale strijd en ondergang wordt afgewisseld met persoonlijke bedenkingen en zelfs brechtiaanse ballades die als intermezzo dienen. Zo wordt deze filmtrilogie tegelijk een belangwekkend historisch documentatie en een cinematografische krachttoer. Het is een meesterwerk. Dat woord gebruik ik niet vaak en niet graag, maar dit keer neem ik daar geen lettergreep van terug. Een meesterwerk.

De geschiedenis van het varken (in ons) is even episch. Het was overigens eerst de bedoeling om weer een driedelige film te maken van vier en een half uur, maar de producer heeft de ‘breeddenkende’ maker van dat totaal onslijtbare idee weten af te helpen, gezien dergelijk ‘formaat’ (een formaat dat alle formats breekt) geen kans maakt in welk circuit dan ook. Nu is het een film van twee uur geworden, nog eerder ongewoon voor een documentaire.

En net als bij de scheepsbouwers is er enorm veel research voorafgegaan aan de film. Het is een documentaire van een halve insider. Jan Vromman maakt documentaires als een method actor: jarenlang werkt hij zich in in zijn onderwerp.

Hier een ingekort signalement (let ook op de schrijfstijl): “Waar ook ter wereld kent het varken een met verhalen en afbeeldingen beladen geschiedenis. Het dier torst hartstocht en verwerping. Wat we met ‘het varken’ doen en deden, reveleert ‘de mens’. (…) Hij onderneemt een reis die aan het varken wordt opgehangen, aanvangt bij de prehistorie en doorloopt tot vandaag. (…) Het intieme vergezelt het universele. (…) Onvermijdelijk gaat het over wat de mens met de dieren- en per uitbreiding met de wereld doet. Het is ‘De geschiedenis van het varken (in ons).’ De documentaire is een terugblik op onze beschaving (…).”

De vraag die bijna als ondertitel fungeert, luidt als volgt: ‘[is] het gulzige varken als metafoor voor ons vraatzuchtig handelen?’. Dit is letterlijk en figuurlijk de hamvraag van onze industriële vleesproductie. De film stelt vragen maar geeft geen eenduidige antwoorden. Hij balanceert, zoals het signalement stelt, tussen twijfel en hoop. Het is zeker geen belerende film, nog minder een film met een duidelijke stellingname, het gaat meer om een essay dat de vele kanten belicht van de cultuurgeschiedenis van het varken. Het blijft een poëtische film, eerder dan een politieke film of een meer didactisch- wetenschappelijke documentaire die een thema uitputtend wil behandelen. De maker wil eerder het onuitputtelijke van het thema tonen.

Daarom is het een visueel essay, dat vertrekt, zoals het hoort bij een essay, vanuit een eigen fascinatie, de eigen ervaring. Het is zelfs in zekere zin een autobiografische film, omdat het vertrekpunt Vrommans eigen jeugd is, in varkensdorp Wingene. Nog meer dan in De scheepbouwers komt de verteller zelf in beeld. Dat is een sterke kant van Vrommans films: de manier waarop hij zichzelf onnadrukkelijk, bescheiden, in het verhaal, in de film brengt, zonder dat je ook maar ergens een gevoel hebt van narcisme of egotripperij (zoals dat bij andere documentairemakers die zelf in beeld komen wel eens het geval is). Ook de muziek is weer nadrukkelijk aanwezig, zoals in De scheepsbouwers. Dick van der Harst is niet alleen de componist van dienst maar wordt ook een personage. Terwijl het verhaal van het varken wordt verteld, laat deze dichter met de camera vele schilderachtige beelden op ons los. Nog meer dan in De Scheepbouwers schildert hij met de camera.

De scheepsbouwers was een drama, letterlijk: een handeling, een verhaal, maar ook een tragisch verhaal. Met de opbouw, de heroïsche stakingen en dan de ondergang van de scheepswerf en de totale nederlaag van de protesten en de uiteindelijke sluiting van de Boelwerf. Drie delen die perfecte klassieke narratieve vormen. Aangrijpend. Die ‘dramatiek’ moet de geschiedenis van het varken missen. De geschiedenis van het varken is boeiend, maar niet spannend. Er is geen voorgegeven suspense van een historisch afwikkeling van gebeurtenissen in het thema, dat door zijn aard uitwaaiert. Ook daarom is De geschiedenis van het varken een visueel essay en een essay is geen verhaal. Maar, het is volgens ons een meesterlijk essay.

Jan Vromman is een poëet met de camera, een poëtische essayist om precies te zijn. Hij is een mijmeraar die ook graag schrijft. Zijn proza is eigenzinnig, archaïserend en overgoten met een zachte ironie. Ook zijn films dragen dat stempel. Hij is een teder mens, hij werpt een welwillende, niet van humor gespeende blik op mensen en dingen, ook op het varken, en op het varken in ons.

Info op: http://docpoppies.be/de-geschiedenis-van-het-varken-ons