“Het probleem met Trump waarmee we te maken hebben, is dat zolang hij niet werkelijk gepakt wordt voor iets dat extreem illegaal is, dat er dan niks is dat zijn merk kan schaden. Zijn merk draait er juist om dat je kan wegkomen met wat je maar wil.”

Volgens Klein is het belangrijk dat we dit begrijpen. ‘We’ zijn een – op enkele stoelen na – bijna volle zaal in De Roma in Antwerpen op zondag 29 oktober 2017. Het is pas 11.15 uur in de ochtend, maar dit vroege tijdstip heeft de goede opkomst niet tegengehouden. Niet verrassend, gezien één van de belangrijkste maatschappelijke stemmen van deze tijd er komt spreken.

Naomi Klein: “Trump speelt niet volgens de traditionele regels van de politiek. Hij is de politiek ingegaan als een merk en speelt volgens de regels van branding. Een van die regels is dat je eerlijk moet blijven tegenover je merk. En omdat hij een merk heeft opgebouwd dat volledig draait om straffeloosheid door rijkdom, is hij een man die alles kan maken. ‘Grabbing by the pussy’. Als je rijk en beroemd genoeg bent, laten mensen je je gang gaan. Dat is waar Trumps merk om draait.”

Elke dag dat Trump wegkomt met liegen, bedriegen of een conflict met iemand, dan versterkt het feit dat dit de man is die zijn eigen regels maakt en volgens zijn eigen regels speelt. “En dat is volgens zijn merk de droom. Voor zijn achterban werkt het. Voor andere mensen misschien niet, maar daar praat hij niet mee. Hij praat tegen zijn volgers en voor zijn merk.”

En dat merk heeft Trump ook weten te verkopen aan de niche van stemmers die ontevreden waren. “Opiniemakers hebben de woede in de samenleving onderschat. Media praten met journalisten in plaats van met mensen. Ze vergeten hun kantoren te verlaten. Terwijl journalistiek draait om het rapporteren over de buitenwereld, niet vanuit een echokamer. Ze hebben gefaald in het verslag doen over hun land.” Negentig miljoen mensen hebben zelfs niet gestemd. Ze voelden niet dat er iemand of een partij was die hen iets kon bieden. 

“Trump is crack” 

Eén van de effecten van Trump op de wereld is dat iedereen er goed uitziet in vergelijking tot Trump.” Klein noemt dat ook een van de problemen in Canada. De Canadese president Justin Trudeaux “zou nog veel progressiever zijn als mensen zouden stoppen met hem te behandelen als een rockster. Hij moet behandeld worden als een politicus die verantwoordelijk gehouden moet worden om meer te doen.” Klein noemt Trudeaux zelfs “eigenlijk best gevaarlijk”, omdat hij “geweldige tweets verstuurt met #refugeeswelcome, maar ondertussen verandert hij niet de wetten die het veiliger maken voor vluchtelingen om van de VS naar Canada te komen”. 

“We krijgen tweets in plaats van beleid”, stelt Klein. Trump krijgt van journalisten ook nooit de moeilijke vragen, vindt ze. “Ze vragen nooit naar zijn economische agenda. Het gaat allemaal om tweets.” Klein noemt het de shockdoctrine. “Hierbij gaat het niet om één shock die voor een keerpunt zorgt in de samenleving, maar om dagelijkse shocks, misschien wel drie keer per dag. Wat deed hij? Wat zei hij? Wat heeft hij getweet? Kan je geloven dat hij dat heeft gedaan?”, somt Klein op. En de media, die is er volgens haar aan verslaafd. “Trump is crack! Alles wat ze kunnen is de meest recente schandaal volgen.” 

“Ondertussen runt Goldman Sachs, een van de grootste mondiale investeringsbanken, zijn economisch beleid. Ze krijgen alles wat ze wilden. Maar dat wordt grotendeels genegeerd door de lokale en internationale media. Want het is niet zo grappig, sexy, dramatisch en schokkend.”

Terwijl waar Trumps Make America Great Again-merk het meest kwetsbaar is, is zijn economiebeleid. “Waarom claimde hij dat hij geen bedrijfsgeld zou nemen, en pakte hij op zijn eerste dag in het Witte Huis miljoenen dollars?” Nu ligt de focus op een mogelijke fraudezaak met Rusland. Maar volgens Klein verkleint daarmee enkel de kans dat zijn achterban zich tegen hem keert. “De fraudezaak werkt juist als een stamaanval. De enige manier om zijn achterban tegen hem te laten keren is door hem kritisch aan te pakken op zijn economisch beleid. Niet op mogelijke banden met Rusland.”

Deelnemende controle

Naomi Klein heeft haar laatste boek No is not enough relatief snel geschreven. “Ik wilde een mogelijke nationale crisis die Trump zou kunnen misbruiken voor zijn. Ik was het meest ongerust over een terroristische aanval die hij in de schoenen zou schuiven van moslimextremisten en dan militairen de straat op zou sturen. Ik hoef jullie hierover niet te vertellen. Jullie leven het. Stappen door jullie stad en het zien van militairen met grote machinegeweren herinnert ons aan wat er gebeurt met mensen die bang zijn en macht delegeren aan militairen op een manier die heel moeilijk is om weer terug te draaien.” 

En militairen zijn niet de enige aan wie we te veel macht geven. “De ongelooflijke voeding van ons tijdperk is onze eigen deelneming in self surveillance”, zegt Klein. Ze bedoelt hiermee hoe we al onze privé-informatie open en bloot delen op alle soorten sociale media en op het internet in het algemeen. “Participating surveillance”, noemt ze het. Oftewel, deelnemende controle. “We zouden hier heel veel vragen bij moeten stellen. We zouden massaal privacy-tools moeten gebruiken en er zou zoveel mogelijk onderzoek naar privacy moeten komen. We zouden het niet zo gemakkelijk mogen maken om al onze informatie te verzamelen.” 

Trump moeten we zien als een waarschuwing, zegt Klein, voor de wijze waarop we leven. “Hij is een spiegel die ons wordt voorgehouden, waarbij wordt gezegd: ‘Dit is waar alle culturele trends naartoe leiden.’ Onze korte spanningsboog, de cultuur van schaamteloosheid in zelfpromotie, reality tv, de dominance based-logic, het beoordelen van vrouwen, dat is Trumps business, dat is Amerika.” 

Een dystopische fictie die tot leven is gekomen. “Een van de redenen waarom artiesten films zoals The Hunger Games maken is niet om vanuit het niets een nieuwe wereld te creëren, maar om ons te tonen hoe de wereld eruitziet als we doorgaan met hoe we nu leven.” Klein waarschuwt dat we in Europa niet mogen toegeven aan een arrogante houding tegenover Trump met het idee dat het bij ons nooit zover zal komen. Trump is niet een “outlier”, maar een “outcome”. 

‘Reddende miljardairs’ en hun ‘magische wijsheid’

Veel meer miljardairs zullen hem volgen en ook de politiek ingaan. “Ze hebben allemaal gezien dat Trump het kan en denken: ‘Dan kan ik het ook.’ Zo komen we direct op een van de andere wegen die ons naar Donald Trump als president leidden, aldus Klein. En wel: het idee van de ‘reddende miljardairs’. “Zoveel van onze collectieve problemen staan we toe om te delegeren aan de Bill Gates en Richard Bransons van de wereld. Een soort ‘masters of the universe’, die samenkomen om honger, armoede en het klimaatprobleem op te lossen. En alle problemen waarvan we dachten dat het onze verantwoordelijkheid als burger was om op te lossen via democratieën.” 

De twee die Klein het meest verantwoordelijk houdt voor het creëren van een context waarin een man als Donald Trump zich verkiesbaar stelt voor de presidentsverkiezingen, zijn Bill Clinton en Bill Gates. “Omdat zij samen dit model tot leven hebben gebracht waarin miljardairs de wereld redden. De hoeveelheid macht die Bill Gates heeft over de Afrikaanse landbouw en de wereldwijde gezondheid is uitzonderlijk. Mensen van de World Health Organisation (WHO) zullen je vertellen: ‘Bill Gates creëert ons beleid nu. Hij heeft meer macht dan de WHO. Terwijl hij helemaal geen achtergrond heeft in de gezondheidszorg. Enkel door zijn geld.” 

Of neem Mark Zuckerberg. Klein: “Facebook is begonnen als een manier om vrouwen te beoordelen op Harvard. Dat was het zaadje voor Facebook. Dat wil toch iets zeggen?!” Er heeft zich een proces afgespeeld waarbij onze cultuur collectief in het idee trapte dat als je maar rijk genoeg bent – ongeacht hoe je je geld verdiend hebt – dat je dan over een of andere speciale magische wijsheid moet beschikken. Dat is waarom zij zover kunnen komen. En dan krijg je dat Trump voor het Amerikaanse volk staat met de boodschap: ‘Ik heb geen ervaring in de politiek, maar ik ben rijk, dus stem op mij.’

Merk Trump heeft racisme nodig

“Het merk Trump draait om dominantie, om macht over andere mensen. Het gaat niet enkel om het winnen, maar om het stappen over andere mensen terwijl je wint. Volgens zijn merk bestaat de wereld uit verliezers en een kleine groep winnaars en Trump zal je leren hoe je een winnaar wordt.” En daarvoor heeft het merk ook racisme nodig, verklaart Klein.

“Het merk draait om het optillen van een selecte groep arbeiders, niet alle arbeiders. Die selecte groep arbeiders bestaat vooral uit witte mannelijke arbeiders. Hen wordt beloofd dat hun dominante positie wordt hersteld. Het gaat om het terugbrengen van deze kleine groep in de winnaarscategorie. Om weer deel uit te maken van het winnende team in de reality show van het leven. En daarvoor is het absoluut nodig om andere mensen naar beneden te halen. Het beledigen van mensen van kleur hoort helemaal bij dit dominantie-project. En zijn merk creëert niet alleen racisme, het voedt het ook. De meest machtige man van het land voert systematisch conflicten met zwarte atleten, zwarte journalisten, hij flirt met KKK, en zo creëert hij een sfeer waarin alles is toegestaan.” Ondertussen voert hij zijn politiek zoals hij zijn bedrijf runt, aldus Klein: “voor zichzelf.”