We zijn getuigen van de langzame doodsstrijd van de droom van de Europese integratie. Europa valt uit elkaar zonder dat ook maar iemand van haar 500 miljoen burgers ergens op straat komt. Het is duidelijk dat de Europese instellingen zich in een existentiële crisis bevinden; toch beperkt het debat zich tot het intergouvernementele niveau. 

Dit toont zonder meer aan dat de Europese burger zich niet betrokken voelt bij Brussel. Vergeten zijn de jaren 50 van de vorige eeuw met jongelui die in het Youth Federalist Movement mobiliseerden en met activisten van de Federal Movement onder leiding van Altiero Spinelli, of met de brede campagne voor een grensoverschrijdend Europa, een wervend thema onder de intellectuelen van die tijd.

De crisis ging crescendo. Eerst was er de Noord-Zuid tegenstelling, het Noorden wilde het Zuiden niet redden en maakte van het bezuinigingsbeleid een onwrikbaar taboe met Duitsland als onbuigzaam boegbeeld.

Griekenland was het uitverkoren slagveld dat als voorbeeld kon dienen, ook al betekende zijn begroting niet meer dan 4 procent van de gehele Europese Unie.

Het front dat streed voor budgettaire discipline en besparingen liep zijn tegenstanders die pleitten voor een beleid met als prioriteit ontwikkeling en groei makkelijk onder de voet.  Dit leidde tot verdere vervreemding van veel burgers..

Daarna kregen we de kloof tussen het Oosten en het Westen. Het wordt nu duidelijk dat de vroegere vazalstaten van de Sovjet-Unie tot de EU toetraden om zuiver economische redenen, en niet omdat zij zoveel voeling hadden met de zogenaamde Europese waarden die aan de basis lagen van de basisverdragen die vorm gaven aan de EU.

Solidariteit werd niet enkel genegeerd maar zelfs verworpen, zowel in het geval van Griekenland en als nu met de vluchtelingen. Momenteel zijn er twee landen, eerst Hongarije en dan Polen, die expliciet het “Europese model en haar waarden” verwerpen. In het eerste geval ter bescherming van een autocratische regeringsvorm. In het tweede geval om de christelijke waarden te verdedigen. En ze negeren alle  orders uit Brussel.

Terzelfder tijd werd een andere onheilspellende ontwikkeling zichtbaar. De Britse premier Cameron dreigde de EU te verlaten indien hij geen voorkeursbehandeling kreeg. In Davos zei hij letterlijk dat Groot-Brittannië lid was van de EU omwille van de markt en dat hij al de rest verwerpt, en vooral geen verdere integratie in de EU wenst.

Terwijl de Duitse kanselier Merkel signalen blijft uitsturen om de gemoederen te sussen, zijn alle Europese landen nu bezig om zoveel mogelijk zelfbeschikkingsrecht te recupereren.

Daarom zal alles wat de Britten uiteindelijk uit de brand slepen een voorbeeld zijn voor de anderen. Het is veelzeggend dat in Groot-Brittannië de pro-Europese lobby voornamelijk bestaat uit de financiële en economische sector en dat een burgerbeweging ontbreekt.

Dit alles speelt zich af tegen de achtergrond van economische stilstand waarin zelfs de ongeziene financiële injecties van de Centrale bank niet hielp.

De lijst landen met problemen beperkt zich niet tot de zuidelijke landen. Voortrekkers van een beleid van begrotingsdiscipline zoals Nederland en Finland ondervinden ernstige moeilijkheden. Het enige land dat het relatief goed doet, Duitsland, kan een positieve handelsbalans met de rest van Europa voorleggen en heeft een veel lagere intrestvoet wat vooral te danken is aan zijn economische prestaties: men heeft berekend dat meer dan de helft van zijn begrotingsoverschot een gevolg is van zijn onevenwichtige handelsrelaties met de rest van Europa.

En toch heeft Duitsland koppig geweigerd om een deel van zijn activa in de maatschappij te investeren door bijvoorbeeld een Europees Fonds op te richten om de schuldenlast van landen te verlichten. Duitsland kan je zo moeilijk een lichtend baken van solidariteit noemen… of zoals de Duitse minister van Financiën, Wolfgang Schäuble het verwoordde: “We gaan onze zuurverdiende centen niet cadeau geven aan diegenen die niet zo hard gewerkt hebben als wij…”.

De vluchtelingencrisis tenslotte was de laatste kaakslag voor een institutie als de EU die al naar adem snakte. Vorig jaar ontvluchtten meer dan 1,3 miljoen mensen conflicthaarden in Irak, Libië en Syrië en kwamen naar Europa. Dit jaar verwacht de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen nog eens minstens één miljoen vluchtelingen.

Wat nu gebeurt, toont de Europese werkelijkheid. De Commissie bepaalde dat 40.000 mensen, niet meer dan een druppel in een oceaan, overgebracht kunnen worden vanuit Syrië en Ethiopië naar Europa.

Het gevolg: de lidstaten gingen keihard onderhandelen waarbij de Oost-Europese landen hun aandeel categoriek afwezen ondanks dreigementen van de Commissie. Tot vandaag bedraagt het totale aantal mensen dat overgebracht is een schamele 201.

Intussen besloot Angela Merkel 1 miljoen vluchtelingen toe te laten, voornamelijk Syriërs. Maar algauw bleek dat een slimme interpretatie van het Vluchtelingenverdrag economische vluchtelingen (net als klimaatvluchtelingen) uitsloot; en toen men daarna de Balkan veilig verklaarde, werd duidelijk dat niemand nog Duitsland binnen kon via Albanië, Kosovo of enig ander land dat nog geen deel uitmaakte van de EU.

Een interessante vaststelling is dat men terzelfder tijd Montenegro, dat een leger heeft van amper 3000 manschappen, uitnodigde om tot de NAVO toe te treden, toevallig ook nuttig om de macht van Rusland in te dijken.

Natuurlijk bemoeilijkte de omvang van de toevloed aan mensen het beheer ervan en zag elk land zich verplicht terug te vallen op de eigen methodes, terwijl Brussel er het zwijgen toe deed.

Oostenrijk verklaarde dat het slechts 37.500 asielaanvragen zou inwilligen.

Denemarken zette een campagne op poten om de vluchtelingen uit te leggen dat ze niet welkom waren; bovendien stemde het land een wet die familiehereniging pas na drie jaar mogelijk maakte en die de autoriteiten de bevoegdheid gaf om cash geld en juwelen met een waarde van meer dan 1400 USD van de asielzoekers af te nemen.

Zweden kondigde verblijfsvergunningen van kortere duur en strenge controles op treinen uit Denemarken aan.

Finland en Nederland gaven te verstaan dat ze diegenen die volgens een strikte lezing van de regelgeving geen asielrecht hebben meteen zullen uitwijzen.

Groot-Brittannië, samen met de VS verantwoordelijk voor de invasie in Irak (waaruit ISIS ontstond) heeft de opname van 27.000 vluchtelingen aangekondigd.

In Hongarije, Slovenië, Slovakije en Oostenrijk schoten muren als paddenstoelen uit de grond. Intussen trachtte Europa de Turkse president Erdogan met drie miljard euro te paaien om zo een eind te maken aan de aanhoudende stroom vluchtelingen, zonder succes.

Nu krijgt Griekenland de schuld omdat het niet in staat was om de stroom van bijna 800.000 mensen dat door zijn grondgebied trok in goede banen te leiden.

Oostenrijk heeft gevraagd om Griekenland uit het Schengenakkoord te zetten en de Europese grenzen “verder noordwaarts op te schuiven”.

En het Duitse initiatief om weer grenscontroles in te stellen voor een periode van twee jaar sluit dit hoofdstuk af. Vorig jaar staken 56 miljoen vrachtwagens de grenzen over, en nog eens 1,7 miljoen personen deden dat elke dag.

De afschaffing van het Schengenakkoord voor vrij verkeer van Europeanen zou een grote impact hebben. Maar gevaarlijker nog zijn de dreigende politieke veranderingen waarvan de anti-Europese en xenofobe partijen een uiting zijn: zij surfen mee op de golven van angst en onzekerheid doorheen Europa.

In Duitsland, waar Angela Merkel steeds meer steun verliest, behaalde de Partij voor een Alternatief voor Duitsland, tot voor kort een relatief marginale partij, vertegenwoordigers in minstens drie provincies. Over heel Europa, van Frankrijk tot Italië, van Groot-Britannië tot Nederland, zien we rechtse partijen in opmars.

Al deze partijen gebruiken een zekere vorm van linkse retoriek: laten we de industrie en de banken terug nationaliseren, de sociale vangnetten terug herstellen, de neoliberale globalisering tegengaan…

Hongarije heeft buitenlandse banken zwaar belast om ze het land uit te krijgen en Polen denkt in dezelfde richting. Hun doelpubliek: de werklozen, zij die onder hun kwalificaties moeten werken, de gepensioneerden, al degenen die de eindjes amper aan elkaar kunnen knopen, zij die menen dat ze door het politieke systeem uit de boot geduwd worden en met weemoed aan een voorspoediger verleden terugdenken. Als Donald Trump het haalt in de USA, dan zal het recept hier ook werken.

Daarom lijdt het geen twijfel dat een referendum voor Europa nooit succes zou hebben. Burgers voelen dit Europa niet als “hun” Europa. En dat is een ernstig probleem voor een democratisch Europa.

Zal de EU overleven? Waarschijnlijk wel, maar het zal eerder een soort gemeenschappelijke markt zijn voor het kapitaal en voor de bedrijven dan een project gedragen door burgers.

Dit zorgt voor een toenemende afbrokkeling van de macht van Europa in de wereld, en zal het verlies van de Europese identiteit doen versnellen, ooit het meest revolutionaire project in de moderne geschiedenis.

Roberto Savio is een Italiaans-Argentijns journalist. Medeoprichter en ex-directeur-generaal van IPS (Inter Press Service). In de laatste jaren stichtte hij ook Other News, een dienst die “informatie die de markt liever niet ziet verschijnen” uitbrengt.

Dit artikel is eerder verschenen op IPS

Dit artikel is vertaald door Herman Muylaert