De première van twee Guatemalteekse films – La Casa mas Grande del Mundo (Ana V. Bojorques & Lucia Carrera) en Ixcanul (Jayro Bustamante) – tijdens het jongste filmfestival van Berlijn was een heus evenement. Guatemala heeft immers geen filmindustrie en filmmakers zijn in het Zuid-Amerikaanse land bij gebrek aan filmscholen en overheidssteun enkel op zichzelf aangewezen.

De 37-jarige Jayro Bustamante volgde dan ook een filmopleiding in Frankrijk, bouwde ervaring op met enkele in het festivalcircuit vertoonde kortfilms en zocht zelf financiering voor zijn langspeeldebuut Ixcanul.

Deze tijdens Film Fest Gent met de Grote Prijs bekroonde film is gesproken in de taal van de Maya’s en vertelt het verhaal van de in het Guatemalteekse hoogland aan de voet dan een actieve vulkaan levende 17-jarige Maria.

Het meisje woont met haar ouders Manuel en Juana op een koffieplantage waar ze koffiebonen plukt onder toezicht van de Spaans sprekende ploegbaas Ignacio, de man met wie ze voorbestemd is om te huwen (en zo het verdere verblijf van haar familie op de plantage te garanderen). Alleen droomt ze stiekem van een wereld ‘aan de andere kant van de vulkaan’.

Onder de vulkaan

De adolescente laat zich verleiden door Pepe, een jongeman die belooft Maria mee te nemen naar de Verenigde Staten. Naar het voorbeeld van de talrijke Guatemalteken die naar het buitenland vluchten omdat volgens Bustamante “iedereen weg wil uit een land dat beroofd is van zijn identiteit”.

Wanneer Maria zwanger geraakt laat Pepe haar echter in de steek. Enkel gesteund door haar moeder (vader legt zich snel neer bij het noodlot) moet ze net zoals veel arme en Spaansonmachtige Maya’s haar plan trachten te trekken en laveren tussen tradities, bijgeloof, discriminatie en een veramerikaniseerde Spaanse cultuur.

Maria is geen boze jonge rebel maar een kind dat verscheurd wordt tussen de wil om haar ouders te plezieren en het verlangen om het eigen leven in handen te nemen. De neerwaartse spiraal wordt helemaal tragisch wanneer misbruik wordt gemaakt van haar zwakke positie in een stedelijke omgeving waar auto’s, geld en leugens overheersen.

Zo wordt in het laatste deel van Ixcanul, nadat eerst de Maya cultuur (met de rituelen en het bijgeloof) en het conflict met een discriminerende moderne samenleving aan bod kwamen, een traumatiserende problematiek (babyhandel en babyroof) aangesneden.

Een kritische tragedie

Ixcanul is een aanklacht tegen discriminatie, elitisme, racisme en seksisme maar vooral ook een mooi portret van een beproefde jonge vrouw. Regisseur-scenarist Jayro Bustamante opent met een lyrische ode aan een bedreigde wereld maar haalt aan het slot uit naar de negatieve impact van kolonialisme, religie, imperialisme en corruptie. Een gesprek met een filmmaker die tekende voor deze messcherpe en diepmenselijke tragedie.

Filmmaken is geen evidentie in Guatemala. Wat motiveerde je om aan dit project te beginnen?

“Het feit dat er een verantwoordelijkheid verbonden was aan de film. Met name de verantwoordelijkheid tegenover de mensen wiens verhaal ik vertel. Ik bracht mijn jeugd door in het berggebied van Guatemala, het land van de Maya’s, en ik ben dan ook vertrouwd met zowel het landschap als de tradities van de lokale bevolking.

Ixcanul gaat over Maria, een 17-jarig Maya meisje, en haar leven in een koffieplantage aan de voet van een actieve vulkaan. De echte Maria heeft haar verhaal aan mijn moeder verteld en die belde me meteen op met de vraag een film over Maria te maken.

Ik schreef met de hulp van mijn moeder en de echte Maria het scenario. Toen ik daarna medewerkers begon aan te spreken drukte ik hen meteen op onze verantwoordelijkheid. Alleen mensen die dit voor ogen hadden wou ik erbij.

Dat bleek geen probleem, iedereen voelde meteen een gevoel van verantwoordelijkheid en urgentie. Ixcanul is een film die zich aan ons heeft opgedrongen, we voelden allemaal dat we hem moesten maken.”

Een persoonlijk verhaal

Hoe is je moeder zelf betrokken geraakt?

“Zij is in het centrale hoogland van Guatemala gaan wonen, in het hart van de Kaqchikel gemeenschap en ze kent het Mayavolk, die zo’n 80% van de bevolking in die regio uitmaken, dan ook heel goed.

Mijn moeder werkte als dokter mee aan een vaccinatiecampagne die heel ingewikkeld was omdat de Maya’s moeilijk toegang kregen tot gezondheidszorg. Ook al omdat ze geen Spaans spreken. Bovendien hadden ze er weinig vertrouwen in omdat tijdens de burgeroorlog vaccins gebruikt werden om vrouwen onvruchtbaar te maken.

Daarom moest mijn moeder niet enkel structuren opzetten maar ook het vertrouwen weer opbouwen en samenwerkingen ontwikkelen tussen de Maya’s en de mestize gemeenschappen. Ik heb haar vaak vergezeld op haar tochten door de berggebieden in gevaarlijke tijden want er woedde toen een gewapend conflict.

Na die campagne bleef ze in de regio wonen. Het grappige is dat toen ik haar zei filmmaker te willen worden ze antwoordde dat ik koos voor een bohémien leven. Maar niet veel later was ze via het productiehuis dat ik zelf oprichtte co-producente van mijn eerste langspeelfilm.”

Hoe vlot kon je financiering vinden voor dit weinig ‘commercieel’ ogend project?

“Ixcanul was uiteraard geen evident project. Het gaat om een eerste film van een nobele onbekende die in een afgelegen regio wil draaien met lokale acteurs en een op het gewone leven gebaseerd verhaal wil vertellen in een Maya-taal die maar door een beperkt aantal mensen wordt gesproken. Niet echt iets om producenten te overtuigen en op overheidsmiddelen moet je in Guatemala ook niet rekenen.

Van enige filmindustrie is er in Guatemala trouwens geen sprake. Ik had me voorgenomen tijd te nemen om geld te verzamelen voor de film maar toen de koffieplantages van de regio getroffen werden door een ziekte en de bevolking lange tijd zonder werk dreigde te zitten, besloot ik sneller in actie te schieten.

Ik wou immers iets terugdoen voor een gemeenschap die mij al had geholpen. Die crisissituatie versterkte de urgentie en ik heb daarom een persoonlijke lening afgesloten bij een bank. Ik had geen businessplan met de manier waarop ik het geld zou terugbetalen maar mijn bankier was enthousiast over het verhaal en heeft een creatieve oplossing gezocht.

Die bestond uit een soort consumptielening waarbij ik in verschillende keren kleine sommen kreeg uitgekeerd. De lening betaal ik momenteel terug met de prijzen die we wonnen voor deze film en het geld dat we krijgen voor de internationale distributie.“

Een film van en voor Guatemala

Met dank aan het filmfestival van Berlijn.

“De selectie voor de Berlinale was heel belangrijk. Ixcanul is gemaakt om gezien te worden in Guatemala omdat het over een problematiek gaat waarover het land zich bewust moet zijn. In mijn land bestaat geen traditie van auteurfilms en onafhankelijke cinema.

Het leven is er hard en naar de bioscoop gaan is vooral een vorm van escapisme. Men bekijkt films om te ontsnappen aan problemen. Een film die uitnodigt om na te denken over problemen is natuurlijk niet meteen populair.”

Amerikaanse blockbusters waarschijnlijk wèl?

“Inderdaad en bioscopen vind je ook enkel in grote steden. En dan nog enkel in bepaalde wijken want in de armere buurten zijn er geen bioscopen. Dankzij de steun van de internationale pers en van festivals zoals Berlijn werd de film ook interessant voor Guatemalteken. Sterker nog, men is fier op Ixcanul en de internationale erkenning.”

Is de film dan ook vertoond in Guatemala?

“Ixcanul is er al vertoond, de première vond plaats op de Pacaya-vulkaan die nadrukkelijk aanwezig is in de film. De lokale bevolking vond de film heel mooi. Daarna is hij vertoond in de bioscoopzalen.

Jammer genoeg bereik je zo maar een deel van de bevolking want zoals gezegd kan niet iedereen zich een bioscoopbezoek veroorloven. We bereikten de mestize gemeenschap, een bevolkingsgroep die redelijk comfortabel leeft en altijd de gewoonte heeft gehad de macht in handen te hebben.

Nu moesten ze tijdens het bekijken van een Guatemalteekse film in hun eigen land ondertitels lezen. Maar ze waren bereid te luisteren naar die andere taal en stonden ook open voor de kritiek die Ixcanul levert op de wantoestanden.

Momenteel werken we aan een tweede fase van vertoningen. We bouwden een cinema in een autobus, een mooie zaal met de nodige helling om een goed zicht te creëren en ook een prima geluidsinstallatie. Bedoeling is rond te trekken met de bus en de film overal te vertonen.

Op die manier hebben we Ixcanul al aan een vrouwenpubliek, met Maya opinion leaders en gewone vrouwen, vertoond en dat was bijzonder interessant. Ze waren blij dat Maria een complexe protagoniste en een complete vrouw is. Dat ze verlangens, dromen en seksualiteit heeft. Meestal worden vrouwen voorgesteld als hoeren of moeders en Maria is een heel ander personage.”

Orale traditie en magisch-realisme

In Ixcanul worstelen vrouwen met dubbele gevoelens en zijn zij het die zorgen voor cultuuroverdracht.

Het Maya-volk heeft een sterke orale traditie, de geschreven voertaal in Guatemala is Spaans. De Maya-samenleving had een piramidale structuur waarbij enkel de elite toegang kreeg tot cultuur en geschreven taal. Toen die elite wegviel bleef er alleen een orale overlevering over om de cultuur in stand te houden.

Na mishandelingen door de Spanjaarden, kolonisatie door eerst de afstammelingen van de Spanjaarden en dan de mestizen, de VS-invasie via The United Fruit Company, de genocide die men in mijn land geen genocide wil noemen; na dat alles overleven de de indianen nog altijd . Dat is een wonder.”

Ixcanul opent vrij realistisch maar later schakel je over naar magisch-realisme. Is die evolutie doelbewust?

“Toch wel. Er zijn twee dingen. Ten eerste wou ik crescendo gaan. Ik wou statisch beginnen met een soort contemplatie om daarna het ritme op te voeren en te eindigen bij de dramatische slotact. Ten tweede wou ik de toon doen aansluiten bij de lokale sfeer. Guatemala is het land van het magisch-realisme en de film moest dat uitademen.

Om het magisch-realisme te doen werken dient het realisme heel reëel te zijn. Daarom start de film met een realistische schets van een levenswijze en is het persoonlijke verhaal van Maria dat volgt een mix van realisme en magisch-realisme.”

Een pijnlijk thema

De film eindigt met de introductie van een thema dat ook het vertrekpunt had kunnen zijn. De ontvoering van kinderen.

“Ik praat niet graag over dit thema omdat ik vind dat de toeschouwer het moet ontdekken terwijl hij de film bekijkt. Toen ik een eerste ontwerp van het scenario liet lezen vonden sommigen dat het thema in het midden van de film moest geïntroduceerd worden en niet aan het slot.

Dat stemt echter niet overeen met de waarheid van de film. Toen ik Maria ontmoette besefte ik dat er na die gebeurtenis niets meer komt, er niets meer te vertellen valt. Ze houdt even op te leven en dat duurt tot ze zich kan herpakken en een nieuw leven kan beginnen.

De enige zekerheid die Maria had, en waar ze zich aan vastklampte, was het idee dat de baby meteen na de geboorte levend verkocht is en niet gediend heeft voor de organenhandel. Haar houvast was de overtuiging, of de hoop, dat de baby in een familie is terechtgekomen. En mogelijk een beter leven heeft.”

Wat is het belang van de vulkaan Pacaya voor de bevolking en voor de film?

“Guatemala is een klein maar heel vulkanisch land. Er zijn meer dan 30 vulkanen verspreid over een beperkte oppervlakte. ‘Ixcanul’ betekent ‘vulkaan’ in het Kaqchikel maar er zijn verschillende manieren om het woord uit te spreken.

Het verwijst onder meer naar de energie, de kracht die in de berg schuilgaat en wil ontsnappen. Voor mij is dat de parallel met het verhaal. Toen we aan het draaien waren is de vulkaan beginnen uitbarsten en daar hebben we beelden van gemaakt.

Ik heb ze niet gebruikt omdat de Guatemalteekse vrouw tot nu toe niet het recht heeft gekregen om te exploderen, haar energie ten volle te beleven. Ze wordt zodanig onderdrukt door de maatschappij dat we haar verlangen en kracht wel kunnen horen, maar dat er zal nog veel tijd overgaan voor ze al haar energie kan laten zien. De beelden gebruiken zou de realiteit verraden die ik wou tonen.”

Een vulkaan symboliseert ook gevaar.

“Guatemala is een land van vele gevaren. Er zijn vulkanen, orkanen, aardbevingen en helse regenbuien. Heel wat natuurelementen staan voor grote gevaren. Die gevaren behoren tot het dagelijkse realiteit, de mensen leven ermee.”

Beschaving onder vuur

Gaat Ixcanul over een beschaving die dreigt te verdwijnen of een die overleeft?

“Ik heb me die vraag nooit gesteld. Voor mij is het een film over mijn buren, over mijn dorp. Ik zie het Maya-volk niet snel verdwijnen al dreigen er elementen uit hun cultuur weg te vallen. Het grote gevaar is hun verlangen om te veranderen.

‘Indiaan’ was lange tijd de grootste belediging in Guatemala en daarom probeerden ze te veranderen, zich aan te passen aan de dominante cultuur om niet beledigd te worden. Dat is het gevaar: het verlangen om zich aan te passen aan de zich superieur voelende westerse cultuur.”

Ook het communicatieprobleem speelt mee.

“Dat speelt in alle verhoudingen. Velen spreken geen Spaans maar zij die wel Spaans spreken kunnen niet altijd teksten verstaan. Tussen een tekst kunnen decoderen en kunnen begrijpen is er een groot verschil. Bovendien moeten ze ook vertrouwd zijn met het leven in een stad om er zich uit de slag te trekken. Er bestaat veel discriminatie.”

Ze worden voor dom aanzien omdat ze de taal niet spreken.

“Indiaan staat voor dom, vuil, wild in Guatemala. Ik weet ook wel dat er problemen zijn in de Maya-gemeenschap en Ixcanul is geen film waarin de goede indianen af te rekenen krijgen met slechte buitenstaanders; dat soort neo-kolonialistische cinema wou ik vermijden.

Wat me bezighoudt is de absurditeit van een systeem waarin indianen minderwaardig zijn, waar een vrouw minder waard is dan een man. De Guatemalteken zijn heel erg begaan met de graad van witheid van hun huid en mensen die wit zijn achten zich superieur tegenover meer donkere mensen.

Dat is toch waanzin en een schande! Veel hetero’s kijken trouwens ook neer op homo’s. Al die verknipte opvattingen over superioriteit en minderwaardigheid vloeien voort uit het kolonialisme, de alomtegenwoordige macht van de kerken en opeenvolgende regeringen die niets doen tegen discriminatie.”

Authenticiteit als werkwoord

Hoe heb je de acteurs gevonden?

“Ik ben begonnen met ateliers op te richten in de regio om het project voor te bereiden. Bedoeling was te praten over de problematiek en te kijken wie mee wou spelen. Dat was niet evident want vrouwen mochten vaak niet eens hun huis verlaten.

Toen ontmoette ik Maria Telon die moeder Juana speelt in Ixcanul. Zij doet aan straattheater en als weduwe is ze een vrije vrouw. Zij kon zelf beslissen wat ze wou doen. Ik ben haar gevolgd en ontdekte zo acteurs zoals Marvin Coroy die Pepe speelt. De casting gebeurde op straat.”

Organiseerde je repetities?

“Ik heb gedurende drie maanden met de acteurs gewerkt. Mijn budget was wel beperkt, we konden ons maar drie lenzen voor de camera permitteren, maar ik had wel de luxe om zo lang met mijn acteurs te kunnen werken.

We hebben veel research gedaan, het onderlinge vertrouwen opgebouwd zodat bijvoorbeeld moeder en dochter ook moeder en dochter zouden lijken. We waren meer bezig met relaties dan met technieken.”

Is het scenario daarbij veranderd?

“De ruggengraat van het scenario bleef ongewijzigd. De structuur is niet veranderd maar we hebben op de scènes gewerkt zodat de acteurs meer op hun gemak zouden zijn. We wilden ook dat situaties en personages hun naturel zouden bewaren.”

Wil je verder bouwen op dit verhaal of deze film bij een volgend project?

“Ik werk al aan een nieuwe film die speelt in Guatemala en Tremblores, aardbeving, heet. Die film zal meer over mij gaan. Het draait opnieuw om de liefde tussen ouder en kind maar ditmaal die tussen een vader en zijn zoon.”

‘Ixcanul’ speelt sinds 25 november in de zalen.