‘Een aanslag op de laïciteit!’ Zo noemen sommige islamitische ouders van leerlingen van de stad Béziers het nieuwe menu van de schoolkantines dat inging op 4 januari. Daarin zijn de maaltijden zonder varkensvlees geschrapt. Hier duikt een al klassiek conflict opnieuw op…
De vorige herrie rond een dergelijk probleem deed zich voor in Chalon-sur-Saône. Daar boden de schoolkantines sinds 1984 naast maaltijden met varkensvlees ook altijd een maaltijd zonder aan. Maar in 2015 besliste de gemeenteraad dat niet langer te doen om de kantines ‘opnieuw te laten functioneren volgens neutraliteit en laïciteit’. Dat zorgde voor strijd en juridische betwisting. In 2017 verklaarde de administratieve rechtbank van Dijon de beslissing van de gemeenteraad ongeldig en in 2018 werd dat bevestigd door het hof van beroep in Lyon.
Daarop wendde de gemeente zich tot de Raad van State (Conseil d’état). Die oordeelde in december 2020 dat er geen verplichting is tot het aanbieden van maaltijden zonder varkensvlees, maar dat het aanbieden ervan ook niet strijdig is met de laïcité. Hij lichtte dat ook nog toe. Op grond van de laïciteit kan niemand zich beroepen op zijn religieuze overtuigingen om vrijstelling van algemene regels te eisen. Maar er is ook geen bezwaar tegen het aanbieden van maaltijden zonder varkensvlees vanuit de principes van laïciteit en neutraliteit of van de gelijkheid van de gebruikers. Het is ook zo dat organiserende instanties zoals schoolkantines rekening moeten houden met het algemeen belang. (Als kinderen geen warme maaltijd gebruiken omdat er alleen maar een gerecht met varkensvlees aangeboden wordt, schaadt dat het algemeen belang van goede voeding van de jeugd.)
Het gemeentebestuur had ook een interessante argumentatie gebruikt: het aanbieden van de maaltijden zou stigmatisering creëren. De kinderen die geen varkensvlees eten zouden bij elkaar zitten aan aparte tafels, om het verdelen van het eten te vergemakkelijken, en er zouden ook fiches over de religieuze strekking van de kinderen moeten worden bijgehouden. Maar hierover oordeelde de rechtbank dat er geen bewijs was dat dergelijke praktijken in het verleden bestaan hadden.
Een vegetarisch alternatief?
De situatie in Béziers is nog iets gecompliceerder. Het vleesgerecht zonder varkensvlees is vervangen door een volledig vegetarische schotel. Kinderen kunnen dus een warme maaltijd krijgen zonder varken. Maar daar nemen sommige moslimouders geen genoegen mee. Vlees is nodig voor opgroeiende kinderen, dus er moet een volwaardig vleesgerecht zonder varken aangeboden worden, vinden zij. Een vegetarische schotel is geen alternatief voor hen.
In het boeiende boekje van Régis Debray en Didier Leschi, La laïcité au quotidien, Guide pratique (Gallimard 2016) is er ook een hoofdstukje gewijd aan de schoolkantine. ‘Een kind op de openbare school moet de mogelijkheid krijgen om niet de regels te schenden die het thuis volgt (geen varkensvlees eten, maar ook geen rund of helemaal geen vlees eten).’ De kinderen moeten zelf kunnen kiezen wat ze willen eten. Maar eten is voor de auteurs een belangrijk sociaal en pedagogisch gegeven: ‘Het leren leven in gemeenschap loopt via het niet apart zetten (non-séparation) van de jeugd op grond van herkomst of geloof. Geen aparte tafels of gereserveerde zitplaatsen in de gemeenschappelijke eetzaal, waar het gezellig samenzijn en het samenleven (convivialité) de hoofdzaak is.’ Zelfbediening is de oplossing voor het probleem van aparte groepen met eigen tafels.
Maar de auteurs willen liefst weg van de religieus gefundeerde voorkeuren en overgaan naar een eetcultuur die gedefinieerd wordt in termen van gezondheid e.d. Vegetarisch, bio… Het nieuwe menu van de schoolkantines in Béziers gaat in deze richting: wie geen varkensvlees wil of mag eten, kan het vegetarische menu kiezen. Maar eigenlijk zou het veganistisch moeten zijn, want niet-religieuze veganistische jeugd of Hindoeleerlingen willen ook geen eieren in het menu, of melk of room of kaas.
Un menu pour tous/toutes?
Is het mogelijk iedereen achter een algemeen aanvaard gerecht te krijgen? Dat is niet evident. Voedselvoorschriften dienen traditioneel ook voor de afgrenzing tussen religieuze of maatschappelijke groepen. Joden en moslims verwerpen varkensvlees, maar moslims verwerpen alcohol, joden niet. Christenen accepteren varkensvlees, maar ook alcohol, en gebruiken zelfs wijn in hun meest sacrale ritueel. Anti-moslimactivisten in Frankrijk organiseerden feestjes met alleen maar varkensworst en alcoholische drank, om moslims uit te sluiten, te pesten en te provoceren. De ‘convivialité’ en het ‘vivre ensemble’ zijn prachtige idealen, maar er moeten veel obstakels worden overwonnen om er iets van te realiseren. Schoolkantines zouden natuurlijk uitstekend geschikt zijn om in de goede richting op te voeden. Maar de drang tot bevestiging en beveiliging van de groepsidentiteit en de behoefte aan erkenning en macht van de betrokken groepen zijn zeker factoren die compromisoplossingen tegenwerken.
Debray en Leschi trekken de lijn van de opvoeding tot convivialité door naar de ontmoetingen tussen volwassenen. Recepties en feestjes voor een uiteenlopend publiek horen ook rekening te houden met de verschillende voedingsstijlen van de deelnemers, dus niet alleen maar varkensvlees en niet alleen maar alcoholische drank aanbieden! En let op bij het barbecueën: vermits voor moslims het vlees niet alleen geen varkensvlees mag zijn, maar er ook niet mee in aanraking mag komen, is het best aparte barbecues te voorzien. ‘Voor een broederlijke laïciteit (laïcité fraternelle) zijn twee barbecues beter dan een.’
De problemen van de schoolkantine doen zich natuurlijk ook elders voor, bijvoorbeeld in gevangenissen of gesloten instellingen, en ze kunnen denkelijk op gelijkaardige wijze worden benaderd. Maar een heel bijzondere kwestie wordt belicht door de juriste en hoogleraar Gwénaële Calvès in haar boek Territoires disputés de la laïcité, 44 questions (plus ou moins) épineuses, puf 2018. Een vraag die zij behandelt is de volgende: in een gesloten opvoedingscentrum worden (ook) maaltijden verstrekt die voldoen aan confessionele eisen (concreet: halalschotels). Maar er zijn personeelsleden die ook dergelijke gerechten eten. Kan dat wel? Is dat geen overschrijden van de plicht tot neutraliteit?
De juriste onderzoekt de wet- en regelgeving, en zo vernemen we dat er niet alleen vrije keuze tussen menu’s moet zijn, maar ook dat de opgesloten jongere die halal wil eten dat individueel moet aanvragen en dat de aanvraag eerst onderzocht moet worden. Personeelsleden vallen daarbuiten en hun plicht tot neutraliteit maakt dat zij in de kantine geen halalmaaltijden mogen gebruiken. Hier is er van convivialiteit geen sprake. En in feite wordt de ‘confessionele’ maaltijd als een uitzondering, een toegeving, een afwijking van het gewone en van de norm behandeld, niet als een vanzelfsprekende concretisering van de diversiteit. Dat een personeelslid de halalmaaltijd zou kunnen verkiezen omdat die lekkerder is dan de andere wordt zelfs niet overwogen. Halal eten kan alleen maar gezien worden als een levensbeschouwelijk statement. Problematisch, lijkt me.
Ik word niet opgewekt van de Franse laïcité. Wat een basis zou moeten zijn voor het vermijden of oplossen van conflicten en voor prettig samenleven, lijkt al te vaak een allergie voor godsdienst, een hefboom voor het opkrikken van een groepsidentiteit, en een competitie in moeilijk doen.
