Een paar reflecties naar aanleiding van het kerstessay van Bas Heijne over populisme in De Standaard. Niet met de bedoeling om de ultieme analyse van populisme als politiek fenomeen te schrijven, of de ultieme drijfveren bloot te leggen van mensen die “populistische” slogans en politici aanhangen. Nee, dat heb ik niet in me, andere mensen zijn veel meer beslagen in deze materie dan ik. Mijn opzet is veeleer bescheiden: wat denk ik zelf over het waarom van populisme in Europa, de VS en bij uitbreiding overal ter wereld? Wat is de voedingsbodem voor uiteenlopende fenomenen als de Tea Party, Pim Fortuyn, Geert Wilders, Thillo Sarazin en andere Jean-Marie Dedeckers? Verderop zal trouwens blijken dat ik populisme veel ruimer invul dan gebruikelijk is.
Vormt populisme echt, zoals Bas Heijne beweert, een frontale aanval op de verlichting, met haar waarden zoals vrijheid, broederlijkheid en solidariteit, tolerantie voor diversiteit, scepticisme tav dogmatische autoriteit, en geloof in rationaliteit en vooruitgang?
Ik dacht het niet. Niet alle, maar toch veel van die waarden zijn en blijven ijzersterk, en veel mensen die zich aangetrokken voelen door Bart De Wever en andere populistische rattenvangers zeggen ook expliciet dat ze bijvoorbeeld solidair willen blijven, zij het binnen bepaalde ( rationele !) grenzen. Wat wel een feit is, is dat velen beseffen dat de invulling van die waarden ook bij ons, in het zogeheten ‘humanistische’ Europa of in de VS, ‘the land of Freedom of opportunity’, tot een karikatuur verworden is. Dat was vroeger allicht ook het geval, alleen zijn mensen nu beter opgeleid dan ooit tevoren, en dus gaan ze vlugger de discrepantie tussen idealen en realiteit merken, en er dus tegen fulmineren. Dat gebeurt op alle niveaus: in families (waar de drang naar vrijheid en solidariteit voortdurend met elkaar moeten interageren, en kinderen, ouders en partners voortdurend een evenwicht moeten proberen te vinden), in België (wat door velen niet meer als een rationele bestuursvorm wordt gezien, die in staat is om de toekomst van kinderen en kleinkinderen te garanderen, terecht of onterecht), in de EU (dat meer en meer wordt ontmaskerd als het neoliberale vehikel dat het helaas ook is) en op planetaire schaal ( waar de klimaatuitdaging, in combinatie met bevolkingsgroei en de aspiratie van al die mensen op een westerse “way of life”, allicht de grootste collectieve uitdaging ooit vormt voor de mensheid en het vooruitgangsgeloof dat ons de laatste eeuwen heeft gekenmerkt). De verlichtingswaarden botsen met de realiteit. En die botsing is bepaald niet onzacht.
Opvallend is dat je “populistisch” kunt denken, toch in de ogen van de intellectuele goegemeente, op één niveau maar dat dit niet per se betekent dat je ook op andere niveaus populistisch denkt. Ik definieer populisme hier als je verzetten tegen het consensus-denken, of ingaan tegen de als rationeel gepercipieerde grondstroom. Laat ik die idee even op mezelf toepassen.
Bijvoorbeeld: als je de Belgische constructie weliswaar weinig rationeel vindt, maar toch denkt dat er voldoende waardevolle elementen zijn om haar, zij het in een gewijzigde vorm, te behouden (je bent dus pro staatshervorming, maar tegen het opblazen van België), word je vooralsnog niet als populist omschreven, maar als weldenkend burger. Ga je daarentegen zover om de EU weliswaar een interessant project te vinden, met talloze historische verdiensten, maar tegelijkertijd een neoliberaal vehikel waar bijna alles in het teken staat van privatisering, concurrentiekracht, competitiviteit en economische groei (ook al heet het nu dan ‘smart’ of ‘sustainable’ growth), in die mate dat de verdiensten erbij dreigen te verbleken, en je je de vraag moet stellen of de EU nog wel per saldo een positief project is, tja, dan ben je een populist. No question. Of als je stelt dat, op planetaire schaal, de klimaatverandering, in combinatie met een woest kapitalisme dat blijft verder om zich heen grijpen en een globaliseringsproces dat de hele wereld ent op een Westers model van ontwikkeling, een enorme bedreiging vormt voor het overleven van de mens op deze planeet, dan ben je zeker een naïeve populist, een geitenwollen sokkerdrager, of, erger nog, een doemdenker. De consensus is immers dat we in Cancun goed bezig waren, dat we het systeem wel in die zin zullen kunnen aanpassen, dat de temperatuurstijging beperkt blijft tot 2 graden maximaal. Innovatie, stijging van productiviteit, technologische vooruitgang, … wie niet gelooft dat de mens inventief en adaptief genoeg is om ook deze uitdaging het hoofd te bieden, is een defaitist, een hipper woord voor populist. Waardenverandering, richting soberder leven, minder consumentisme, daar doen we niet aan. Dat is iets voor die pipo’s van de jeugdbeweging of Dranouterfestivalgangers. Een event als Music for Life ademt dat optimistische “Yes we can!” sfeertje ook uit. De jeugd van tegenwoordig is behalve vuilbekkend ook pragmatisch, en heeft naar het schijnt weinig op met zogeheten ‘naïeve idealen’.
Dat de rede je ook kan dwingen om, naarmate je ouder wordt, minder geloof te gaan hechten aan de impliciete paradigma’s waarop de samenleving functioneert, dat kan er bij velen niet in. Vroeger kon je nog geloven in het fabeltje dat de koek groter moet worden voor je ze kunt verdelen, nu weet je wel beter, in een wereld met eindige resources, of met als voorbeeld het nieuwe Duitsland waar de koek weliswaar nog maar eens groter wordt, maar velen toch bekaaid uit de boot vallen, of nog als je de blik richt op China, het paradepaardje van de ‘trickle down’ theoretici, waar de kloof tussen rijk en arm nooit groter was. Maar als je tot dit soort conclusies komt, word je al snel voor communist of andersglobalist versleten. Wat uiteraard eigenlijk ook gewoon andere termen zijn voor ‘populisten’, zij het dan in de ogen van politiek rechts. Immers, je gelooft in recepten die versleten zijn, of gewoon naïef, want “niet rationeel”, in de zin van beantwoordend aan de menselijke aard, zijn.
Om JF Kennedy te parafraseren: we zijn dus allemaal populisten, toch m.b.t. een zeker politiek niveau of in de ogen van politieke opponenten. Iedereen denkt van zichzelf dat hij of zij rationeel denkt, is solidair tot op zekere hoogte, en wil dat de mensheid erop vooruitgaat. Maar we bedoelen allemaal iets anders met rationaliteit, solidariteit, tolerantie, vooruitgang, … En allicht is dat maar goed ook.
Ik blijf ervan overtuigd dat een van de hoofdoorzaken van populisme niet ligt in de zogenaamde desillusie met het multiculturele verhaal, al speelt die factor ongetwijfeld een rol. Volgens mij is de verregaande vermarkting en economisering van relaties en ons leven, zoals Herman de Dijn zaterdag aangaf in zijn reactie op Bas Heijne, inderdaad één van de kernoorzaken van het wijdverspreide ongenoegen, in combinatie met de professionalisering, verplichte competitiviteit, complexificatie en technocratisering. Mensen beseffen maar al te goed dat hun leven, ook al zijn ze er materieel misschien op vooruitgegaan, schraler geworden is, nu ze nog enkel als ‘homo economicus’, ‘consument’, ‘cliënt’, ‘consultant’, ‘professional’… worden benaderd, en ze het gevoel krijgen vanuit hoge ivoren torens (Brussel, de EU instellingen, WTO, IMF, of de tegenwoordig erg zichtbare markten) bestuurd of beter gezegd opgejut te worden. Dag in dag uit competitief moeten zijn en je ‘toegevoegde waarde’ moeten bewijzen, dat gaat vreten aan een mens.
Je kunt geen maatschappij of politieke entiteit bouwen op homo economici, die – dat geven kranten elke dag aan – louter de speelbal blijken van markten, dat bestaat niet. Mensen willen – terecht – meer dan economische nuchterheid. Ze willen geloven in iets dat hen overstijgt, daar heeft bijvoorbeeld Susan Neiman gelijk in. Sommigen vinden dat ‘méér’ in kunstmatige enkelvoudige identiteiten – Vlaming, moslima – anderen zoeken het in spiritualiteit, ecologisch denken, of nieuwe vormen van idealisme. Overigens denk ik dat veel van het ongenoegen van Jan Modaal met de islam te maken heeft met het feit dat nogal wat moslims niet in dezelfde mate in de ban lijken te zijn van dit allesoverheersende economische denken. Om De Gucht te citeren: daar kunnen we met ons kleine verstand niet bij. (al geef ik graag toe dat ik nogal wat hoofddoekjes heb gezien op de Meir vanmorgen).
Ook de Westerse angst voor het Chinese groeiwonder wijst in dezelfde richting: in de Chinese drang naar groei en consumentisme zien we als het ware onszelf, maar dan in een nog beklemmender vorm. Chinezen zijn de ultieme kapitalisten, althans in het beeld dat we van hen hebben, “onbetrouwbaar” zoals kapitalisten horen te zijn – nu citeer ik mijn oom-, en zoekend naar profijt op de korte termijn, zoals de eerste de beste Wall Street-bankier. En zij zullen dus onze welvaart bedreigen, aangezien ze het kapitalistische spelletje nog wat beter in de vingers hebben dan wij. Je vraagt je af waarom wij het moeilijk hebben met hun materialisme en consumentisme, de pot verwijt hier de ketel. We weten ergens wel dat niet iedereen een Westerse levensstandaard kan hebben, maar wijzelf boeten toch niet graag in aan comfort. We willen levenskwaliteit, zeker, maar we willen toch ook comfort. Het zijn dus de anderen die hun levensstijl eerst moeten aanpassen, niet wij. Ik durf er dus gif op verwedden dat de zogenaamd ‘populistische’ volkswoede zich in de toekomst meer op China gaat richten, want jezelf in de spiegel zijn is voor de meesten geen aangename oefening, toch vanaf een zekere leeftijd.
Combineer die toenemende ontnuchtering van mensen, die tot de vaststelling komen dat alles economisch is geworden, met de hemeltergende verhalen die ze elke dag in de krant kunnen lezen over excessieve bonussen van bankiers of CEOs, over aanvallers die per goal dreigen te worden betaald (Man U coach Ferguson himself wond er zich vandaag nog over op), over een bepaalde elite en multinationals die blijkbaar immuun lijken voor het betalen van gewone belastingen (via tax havens, of fiscale spitstechnologie), en je begrijpt dat de ‘social fabric’ van de maatschappij zelf in gevaar is. Dit kun je niet maken. Wat nu in het Westen gebeurt, verschilt in weinig van wat op dit ogenblik in China gebeurt. Ook daar is de discrepantie tussen de slogans (de Partij komt op voor het algemeen belang en het volk) en de realiteit te groot geworden. Gevolg: terechte woede, die helaas kan ontaarden in iets wat nog erger is dan de huidige situatie. Ook begin de 20ste eeuw of in de jaren ’30 waren de toenmalige elites (bv. in Amerika) al bevreesd voor het opkomende populisme. Terecht, zo bleek, respectievelijk met de al snel ontaardende revolutie in de Sovjetunie en WO II. Populisme kan altijd gemanipuleerd worden. Wij allemaal kunnen dus gemanipuleerd worden ‘voor de goede zaak’.
We zijn dus allemaal populisten, maar we zijn het terzelfdertijd verplicht aan onszelf om de lessen van de geschiedenis niet te vergeten. En die zijn: dat de remedie erger kan zijn dan de kwaal.
