Ik ben antropoloog en daardoor nogal uitgerust om ‘onbekende culturen’ te confronteren, denk ik soms. Maar de wereld van de algoritmen, met alle nieuwe rituelen en concepten die dat inhoudt, is toch wel heel exotisch.

‘Feeds’, ‘influencers’, de vele, elkaar opvolgende en vaak bekampende ‘platforms’ zijn me niet zo bekend, tenzij indirect door de enkele tieners en adolescenten die ik wat van dichterbij ken.

Het boek Filterwereld – Hoe algoritmen onze wereld vlak maken van Kyle Chayka beweegt zich exclusief in die wereld, en probeert erin door te dringen en tegelijkertijd te overleven. En dat laatste blijkt geen evidentie.

Vernauwing van de levenshorizon

x

Chayka is een internationaal erkend figuur in die wereld, die heel actief is in de artistieke kringen van de VS en de EU. Hij spreekt heel uitgebreid over de kenmerken van verslaving en vernauwing van de levenshorizon die de grote techbedrijven de voorbije twintig jaar toenemend bij miljoenen hebben geïnstalleerd, zonder dat de slachtoffers het doorhebben.

Wake-up call voor politiek links

Ik denk, na het grondig lezen van het boek, dat dit soort studies moet gezien worden als politieke analyse, ook al bedoelt de auteur het niet zo. In die zin zie ik het ook als een wake-up call voor politiek links.

De term ‘filterwereld’ verwijst naar het systeem in de virtuele wereld waardoor ‘geautomatiseerde aanbevelingen’ uitgestuurd worden door de bezitters van deze algoritmen (de paar mega-techbedrijven) naar miljoenen onbewuste gebruikers.

Het startte allemaal in de jaren 1990 toen Apple en Google ‘providers’ werden van platformen waar gebruikers tegen een minimale kostprijs berichtjes konden uitwisselen met elkaar over elke mogelijke futiliteit (zie het prachtige werk van Shoshanna Zuboff The Age of Surveillance Capitalism van 2020). De twee bedrijven beseften dat ze zo een immense schat aan informatie kregen in hun geheugenruimte.

Door de gebruikers te laten toestemmen om die info te verwerken (klikken volstaat) konden ze reusachtige groepen van mogelijke consumenten samenzetten die ze dan als pakket van mogelijke kopers en verbruikers doorverkochten aan producenten van allerlei.

De keuzen worden nu al lang niet meer gemaakt door mensen

Perfecte advertenties dus. Op geen tijd werden Apple en Google schatrijk. Het eigenlijke werk werd al vlug door algoritmen gedaan (en niet door mensen), en gaandeweg werden die algoritmen ‘actief’ gemaakt: ze formuleerden 24/7 aanbevelingen die als filters gingen bepalen wat aandacht krijgt en zo de gebruikers beelden gingen aanreiken van wat zij ‘moesten hebben’.

De keuzen worden nu al lang niet meer gemaakt door mensen, maar door de algoritmen, die er enkel op gebouwd zijn om meer mensen in een aandachtsbubbel te trekken of te houden, en zo de winst van het bedrijf te verhogen.

Dat laatste gebeurt omdat de firma geld verdient door de verkoop van advertenties, en hoe meer ‘likes’ en volgers, hoe meer verdiend wordt door het platform. De simpele herhaling genereert al winst. Vereenvoudiging en herhaling brengen veel meer op dan innovatie of nuance.

Vervlakking wereldvisie treed op

Het gevolg is dat men een systematische vervlakking van de wereldvisie ziet optreden, naargelang de gebruikers trouwer worden aan de groep of het adres. Chayka geeft vele voorbeelden uit de wereld van cultuurmakers, van popartiesten over reclamemakers tot soms zeer bekende figuren of bedrijven uit de film- en muziekwereld.

Het boek is geen wetenschappelijke studie, maar een relaas van zijn eigen, persoonlijke ervaringen over de voorbije twintig jaar. De platforms, de ‘content’ (muziekgroepen, kunst, smaakproducten allerhande) zijn alom bekend en gedeeld, ook door lezers hier.

Dat betekent een actief bevorderen van wat middelmatig is

Chayka bespreekt hoe auteurschap verdwijnt: wat telt is het versterken en laten kopen van wat het beste verkoopt, niet wie de originele idee lanceerde. Dat betekent dat auteursrechten ook op de helling komen, en zelfs dat originaliteit als vanzelf verdwijnt. Wat verkoopt aan de meesten is wat het algoritme oppikt en promoot.

Dat betekent een actief bevorderen van wat middelmatig is: wat veel herhaald wordt vervlakt. Originaliteit, in de zin van smaakverandering die in het begin slechts door een minderheid wordt opgepikt, wordt door het algoritme geëlimineerd, precies omdat het aantal ‘likes’ of volgers niet genoeg in aantal zijn.

Het boek is, zoals gezegd, geen wetenschappelijke studie, maar een omvangrijke en soms ook hallucinante schets van een persoonlijk traject door iemand die dit wereldje van in het begin omarmde en er zich dan met veel moeite aan ontworsteld heeft.

Waarom de politiek dit niet reguleert

Chayka beschrijft hoe hij, zoals ongetwijfeld miljoenen anderen, feitelijk aan een verslaving begon te lijden: uren per dag op de gsm om daar van de ene naar de andere ‘belangwekkende feed’ geleid te worden, met opmerkingen van ‘bekenden’ rond dat berichtje en reacties op die reacties, enzovoort.

Chayka schrijft hoe je gedreven wordt om elke reactie, en de reacties op jouw opmerking, te ‘moeten’ zien en kennen, waardoor je dan weer verder klikt. De bekende platformen zoals YouTube, Instagram, Facebook, TikTok, X en Spotify beconcurreren elkaar in de manier waarop ze steeds meer gebruikers binden, want meer gebruikers betekent meer winst.

Chayka maakt een vlijmscherpe analyse van die nieuwe wereld: het gaat over miljoenen tot soms miljarden gebruikers per bedrijf. Dan volgt, vanuit elk bewust burgerstandpunt dat men zich maar kan inbeelden, de vanzelfsprekende vraag waarom de politieke wereld dit niet reguleert.

Chayka laat dit punt niet liggen. In het laatste deel van het boek vermeldt hij de twee pogingen in de wereld om die regulering tenminste op de agenda te plaatsen. Enkel de VS en de EU hebben voorstellen ontwikkeld om dit ingrijpend en nu alom aanwezig fenomeen te reguleren.

Bestorming van het Capitool heeft in VS niet tot wettelijke bijsturen geleid

In Rusland, India en China is elke regulering die gebruikers beschermt en de democratie zou bevorderen niet in zicht. In de VS wordt voorlopig elk voorstel van ernstige regelgeving afgeweerd, doordat een oude wet dit ten voordele van de industriële hoofdrolspelers doeltreffend voorkomt.

Ook de manipulatie van kiezers tijdens de eerste verkiezing van Donald Trump (met de zaak Cambridge Analytica) of de bestorming van het Capitool met de bijhorende complottweets en dergelijke, hebben niet tot wettelijke bijsturing geleid.

Met de herverkiezing van Donald Trump en de aanstelling van verschillende grote spelers uit de corporatiewereld in leidende politieke functies zal regulering in de zin van meer democratie en minder ‘verslavende’ algoritmische ‘aanbevelingen’ niet mogen verwacht worden.

In de EU werd de Algemene Verordening Gegevensbescherming-regulering gestemd, die de rechten van de gebruikers op een aantal vlakken probeert te vrijwaren. Dit is een trendbreuk, maar het is natuurlijk niet evident in de mondiale virtuele wereld om de wereldwijd actieve platforms adequaat aan die regulering te onderwerpen.

Chayka spreekt wel lovend over die poging van de EU, maar ziet uiteindelijk vooral heil in de reactie van elk individu: we moeten als gebruikers zelf de ‘curator’ worden van de informatiestromen en de prikkelwereld waarin we bewegen.

Dit boek is aantrekkelijk omdat de auteur de eigen ervaringen weergeeft, met ook eerlijk verslag over zijn moeilijkheid om ‘af te kicken’ van de verslaving die de grote platforms bij miljoenen gebruikers installeren of alleszins aanmoedigen.

Gesprek met auteur Kyle Chayka (1:12:31, Engels, geen ondertitels) (het artikel gaat verder onder de video)

Belangrijk boek voor progressieve mensen

Ze doen dit, nog eens, uit louter winstbejag, door algoritmen te ontwikkelen die ons reduceren tot de mentale instelling van de fameuze ezel van Buridan. Ik kan Chayka volgen in de stelling dat bewustzijn van die verslavende werking een belangrijke stap is.

Een belangrijk boek voor progressieve mensen die vrije keuze en zelfbeschikking ernstig nemen

Vanaf dan is het echter inderdaad ook een thema voor een breed politiek spectrum van centrum tot links om hierrond de discussie op te zetten en regelgeving sterker en sluitend te maken. In die zin is dit boek, zonder dat de auteur het zo bedoelt, een belangrijk boek voor progressieve mensen die vrije keuze en zelfbeschikking ernstig nemen.

De verkiezingen in dit merkwaardige verkiezingsjaar zetten dit thema ook duidelijk op de agenda: de Republikeinen, maar ook Vlaams Belang in onze contreien, investeerden massaal in campagnes op het internet, waar de algoritmen een deel van het ‘werk’ voor hen deden.

Links stond erbij en keek ernaar, denk ik soms. Niet dat links dan ook maar zoveel mogelijk mee moet in die trend, wel dat dit ongrijpbare wereldje van Big Brother wettelijk en doeltreffend moet gereguleerd worden.

Kyle Chayka. ‘Filterwereld’. Hoe algoritmen onze wereld vlak maken. Uitgeverij ten Have, Utrecht, 2024, 350pp. ISBN 978 9025 9110 58