In zijn boek “Resetting the Future: What if Solving the Climate Crisis Is Simple” legt Tom Bowman zijn vinger op de wonde: door de klimaatcrisis als een complex probleem te framen, dat top-down moet worden opgelost maak je mensen moedeloos en passief. Wellicht is het veel doeltreffender om de klimaatcrisis te beschouwen als een simpel probleem.
Perceptieprobleem
Er is een perceptieprobleem met de klimaatverandering. Voor velen van ons ziet de klimaatcrisis eruit als een kluwen van verstrengelde en op elkaar inwerkende problemen. Als je aan één draadje trekt, geraak je al snel verstrikt in vele andere: energieopwekking en -distributie, gebouwen en stadsplanning, lokale en globale transportsystemen, wereldwijde toeleveringsketens, investeringen en financiële markten, corporate governance, burgerbestuur, internationale ontwikkeling en internationale hulp, consumentengedrag, afvalbeheer, nationale en wereldwijde veiligheid, onderwijs, milieurechtvaardigheid en mensenrechten, biodiversiteit en nog veel meer. Geconfronteerd met zo’n complex probleem is het bijna onmogelijk om een masterplan te ontwerpen dat rekening houdt met alle eventualiteiten. Elke actie kan immers ongewenste neveneffecten teweegbrengen.
Deze voorstelling van zaken geeft mensen de indruk dat het probleem 1. heel complex is en 2. in handen van vele actoren, wiens gedrag wij toch niet kunnen beïnvloeden.
Het gevolg is dat veel mensen niet – niet écht – geloven dat de klimaatcrisis oplosbaar is. In de VS bijvoorbeeld gelooft slechts 6% dat we global warming kunnen stoppen. Ze zien door de bomen het bos niet meer. De boodschap lijkt te zijn: Ploeter maar voort op pure wilskracht, doe je uiterste best op politiek en persoonlijk vlak, zonder enige garantie op succes. Een uitputtende en niet erg motiverende klus.
En dat maakt hen vatbaar voor andere narratieven: de doelgerichte campagnes van de fossiele brandstofindustrie om de klimaatverandering in twijfel te trekken, of de mensen te overtuigen dat we de strijd beter opgeven.
Waarom is perceptie zo belangrijk ?
Waarom is perceptie zo belangrijk ? Mentale modellen vormen ons wereldbeeld, maar bepalen – en beperken – ook de oplossingen die tot onze beschikking staan.
Mensen zijn minder rationeel dan algemeen wordt aangenomen. Wij hebben een mentaal model in ons hoofd van hoe de wereld eruitziet, en scripts hoe we ons horen te gedragen. Als het model incorrect is dan is onze reactie ook totaal inadequaat. Zo duurde het bijvoorbeeld een hele tijd voor we de Coronapandemie serieus namen. COVID-19 was een “Chinees virus”, en het kwam niet bij ons op dat Europa hetzelfde kon overkomen, tot we zagen hoe de hospitalen in Italië volstroomden.
Een ander voorbeeld is de tsunami die Thailand trof op 26 december 2004. Er zijn video-opnames van mensen die op het strand wandelen. Ze zien de golf aankomen maar zijn helemaal niet ongerust. Zelfs als het water hen rond de enkels spoelt staan ze er nog mee te lachen. Luttele seconden later worden mensen, bomen en autos meegesleurd. Hun mentale model was: we zijn hier op vakantie op een zonnig strand, en pas op het allerlaatste moment – toen het te laat was – werd dat script herschreven. Onze perceptie van de klimaatcrisis zal bepalen wat we er uiteindelijk aan kunnen doen.
De perceptie veranderen: klimaatverandering voorstellen als een simpel probleem
Voor beleidsmakers en experts is de klimaatcrisis inderdaad een complex probleem. Maar het is onproductief om het als dusdanig te formuleren naar burgers en bedrijven.
Experts praten natuurlijk graag en in detail over hun expertise, maar eigenlijk is een tienjarige beter in staat de bevolking te vertellen wat er moet gebeuren: stop met fossiele brandstoffen te verbranden ruim vòòr 2050.
Natuurlijk zegt dat niet alles over de klimaatcrisis. Er zijn ook nog de problemen van de ontbossing, veranderd landgebruik, methaanuitstoot door vee … Maar door ons op fossiele brandstoffen te concentreren kan wel een gigantische stap voorwaarts gezet worden.
De beste manier om onze collectieve houding te veranderen gaat via “Eenvoudige boodschappen, vaak herhaald, door diverse vertrouwde instanties (Edward Maibach)”
De top-down benadering tegenover de adaptieve benadering
Indien je de klimaatcrisis benadert als een complex probleem heb je een masterplan nodig dat rekening houdt met alle eventualiteiten, en dat top-down vanuit de overheid aan de burgers moet worden opgelegd.
Behalve het feit dat het quasi onmogelijk is om zo’n masterplan op te stellen is dit ook demotiverend, zeker indien de overheid beslissingen neemt over de hoofden van de burgers heen, in plaats van werkelijk naar hen te luisteren en rekening te houden met hun bezorgdheden. Mensen hebben verschillende waarden en overtuigingen, en er is niets dat meer weerstand opwekt dan veronderstellingen te maken over welke waarden en overtuigingen mensen zouden moeten bezitten.
Een bottom-up, of adaptieve benadering werkt veel beter. Laat alle mensen en bedrijven in al hun beslissingen rekening houden met die ene simpele regel: stop met fossiele brandstoffen te verbranden ruim vòòr 2050, maar laat hen vrij op welke manier (high -tech, low tech, via technologische of organisatorische maatregelen) zij dit probleem willen oplossen. Hierdoor ontketen je de creativiteit en het ondernemerschap van de hele samenleving.
We willen snelle, creatieve experimenten aanmoedigen, zodat we snel kunnen falen, snel kunnen slagen, kennis kunnen delen, zaken die niet werken kunnen opgeven en de zaken die wel werken kunnen kopiëren. Cruciaal bij deze aanpak is: we hoeven het hele plan van bij het begin niet te kennen.
Het verborgen potentieel van de adaptieve aanpak wordt steevast onderschat door experts, omdat economische modellen niet goed in staat zijn om rekening te houden met het effect van innovatie. Dit is goed nieuws: slaan we deze weg in, dan wordt de toekomst beter dan we kunnen voorzien.
Andere voordelen zijn: deze benadering is motiverend voor de mensen, omdat het initiatief bij hen ligt, en niet bij de overheid. Incrementele verbeteringen bieden bovendien de kans om voortdurend kleine successen te vieren.
Naar een nieuwe status quo
Mensen zijn geneigd om vast te houden aan de status quo, de gang van zaken zoals zij die gewend zijn. We wennen echter ook snel aan een nieuwe status quo. Dit is het afgelopen jaar wel gebleken tijdens de Coronacrisis, waarbij thuiswerken, mondmaskers dragen en afstand houden snel het nieuwe normaal zijn geworden, waar dat begin 2020 nog ondenkbaar was.
Dit geeft hoop. Als we de status quo kunnen veranderen, als we een nieuw normaal kunnen creëren waarbij streven naar minimale emissies en minimaal fossiele brandstofverbruik de norm wordt, dan veranderen we de hele dynamiek van het probleem. De koolstofneutrale samenleving is misschien dichterbij dan we denken.
===============================================================================================================================
Persoonlijke aanvulling
Bowman heeft me doen nadenken over het mentale model dat ik in mijn hoofd heb over de klimaatverandering. Ik heb de klimaatcrisis altijd beschouwd als een complex én een simpel probleem. En typisch – ik vond het vanzelfsprekend dat anderen er hetzelfde over zouden denken.
Hoe kan een probleem tegelijk complex en simpel zijn ? Vergelijk het met de studie van een gas: het is onmogelijk om de positie en snelheid van alle moleculen in een gas te berekenen en voorspellen. Maar de vraag is: hoef je dat allemaal wel te weten ? Om bijvoorbeeld een thermodynamische cyclus te berekenen (ja sorry, ik ben ingenieur) is het voldoende dat je de macro-grootheden kent: volume, druk en temperatuur van het gas. Een quadriljoen parameters wordt op die manier gereduceerd tot 3.
Op dezelfde manier geloof ik dat een grote koerswijziging in de samenleving en economie mogelijk is zonder dat je alle details ervan probeert te beheersen. De klimaatcrisis is oplosbaar, maar we moeten het van de juiste kant bekijken: als een simpel probleem. We moeten rekenen met enkele parameters, niet met een quadriljoen.
Net als Tom Bowman ben ik van mening dat we de creativiteit en het ondernemerschap van de hele samenleving moeten mobiliseren om de klimaatcrisis op te lossen, en dit kan niet worden bereikt met een top-downbenadering. Een adaptieve aanpak is noodzakelijk.
Tom Bowman meent echter dat het voldoende is om de complexe boodschap te vervangen door een simpele boodschap om deze adaptieve aanpak in gang te zetten, en daar ben ik het niet mee eens. Mensen delen niet allemaal dezelfde waarden. Voor sommigen is de bezorgdheid om de leefbaarheid van onze planeet voldoende om de juiste keuzes te maken. Sommigen trekken zich daar niets van aan. 100 bedrijven veroorzaken 70% van de globale CO2 emissies en deze ga je niet overtuigen door een simpele boodschap. Of eerder: ik stel voor om er een simpele financiële boodschap van te maken.
Hoe zeg je “stop met het verbranden van fossiele brandstoffen” in financiële termen ? Door een geleidelijk stijgende taks in te voeren op alle fossiele brandstoffen. Deze taks kan ingevoerd worden zonder een belastingverhoging te veroorzaken. Door de opbrengst van de belasting te verdelen onder de mensen als Klimaatinkomen worden huishoudens met een laag of gemiddeld inkomen beschermd. Het is een groene belastingverschuiving, een herverdeling van de grote vervuilers naar de mensen die weinig vervuilen.
Het Klimaatinkomen is een eenvoudige financiële boodschap, die een adaptieve benadering op gang brengt om de klimaatverandering op te lossen. Het mobiliseert de creativiteit en innovatie van burgers en bedrijven om de CO2-uitstoot te verminderen en het gebruik van fossiele brandstoffen in alle sectoren van de economie te stoppen, over alle menselijke activiteiten heen. Volgens berekeningen van het IPCC kunnen we, door eenvoudigweg dit beleid uit te voeren, 90% van de 1,5°-klimaatdoelstelling tegen 2050 bereiken.
Momenteel loopt er een Europees Burgerinitiatief (tot 6 februari) voor de invoering van het Klimaatinkomen. Teken de petitie of contacteer ons voor meer informatie via: www.climateincome.org.
Brigitte Van Gerven
