Intro
Ethiek heeft betrekking op ons denken, handelen en niet handelen.
Al te vaak stelt men vast dat er vaak en vele, soms zelfs een diepe tweespalt zijn tussen
-enerzijds ons denken en anderzijds ons handelen,
-enerzijds tussen hoe ethisch wij onszelf percipiëren en anderzijds hoe ethisch we eigenlijk handelen.
We zien dat zelfs bij mensen, organisaties en ondernemingen die zichzelf als vrij ethisch of ethisch hoogstaand profileren.
We zien dat in de familiale of gezins- privésfeer, de vriendenkring, de deontologie & professionele sfeer, de sfeer van naleving van normen en wetten, de klantenkringen, …. .
Hoe komt dat nou? Wat maakt dat het ethisch praktijkpakket niet altijd aansluit bij wat we denken of doen?
Oorzaak 1: we liegen, allemaal, maar de ene al meer dan de andere
Mensen liegen over heel veel en vaak, dus ook over ons ethische niveau, denken en handelen.
Bijna iedereen liegt een tot meerdere keren per dag.
Zo liegt tot 80 % van de patiënten tijdens het vragenrondje voor een medisch onderzoek, terwijl het nochtans in hun eigen belang is dat de arts een juist beeld krijgt … .
Waarom liegen we? Daar zijn verschillende redenen en oorzaken voor, die we klasseren in drie groepen.
Groep 1: het komt ook relatief vaak en repetitief voor bij hen bij wie het voorkomt:
-omdat en/of als we een gestoorde persoonlijkheid hebben, vb. dwangleugenaars (liegen op zich voelt lekker, ze kunnen niet anders), narcisten, pathologische leugenaars, psychopaten, ook soms borderliners, …. ;
-om ons ze laag zelfbeeld te compenseren of om onze eigen lagere positionering tegenover de ander te verbergen;
-uit schaamte;
-omdat de job het van ons vraagt of erg gebruikelijk is in de job; vb. verkopers van tweedehands goederen, politici, maffia, gewoontedieven;
-om onze vorige leugen(s) in een soortgelijke context/over hetzelfde onderwerp/i.v.m. dezelfde personen of referentiegroep in stand te houden; dit is de sneeuwballeugen;
-omdat als we het niet weten we er toch op los “bullshitten” om toch maar iets te kunnen poneren; een hier vaak geciteerd voorbeeld is ex-USA-president Trump;
-omdat we niet beter weten;
-omdat het ons kan opwinden of opwindt;
-omdat we er al vaak mee weg kwamen en wederom denken dat het ook deze keer gaat lukken;
-om ons anders voor te doen dan we zijn en ons masker te kunnen ophouden
-om een andere, nieuwe “waarheid” te creëren rondom ons: we geloven dan niet echt dat we echt liegen, maar geloven echt onze eigen leugens. Dit heeft vaak ook te maken met ons falend geheugen, selectief geheugen, al dan niet gecombineerd met een verkeerde perceptie.
We noemen we systemische leugens. In deze gevallen is het onze natuur, onze tweede natuur, een gewoonte.
Mensen die in deze groep “actief” zijn, zijn de echte leugenaars (de andere twee groepen zijn eerder de normale leugenaars): deze liegen tot 20 x meer dan de anderen, zijn meestal jong(er) en ho(o)g(er) opgeleid.
Groep 2 is voor zichzelf liegen. Het is erg gevariëerd en heeft als centraal thema onszelf te beschermen en/of te bevoordeligen:
-om zelf beloningen (direct, indirect, materieel of niet) in de wacht te slepen, vb. meer aandacht, sympathie, bewondering, vriendschap, een betere perceptie door derden, …. ;
-om sancties voor onszelf te vermijden;
-om niet in een ongewenste of vervelende sociale situatie terecht te komen;
-om onze privacy te beschermen;
-om uitstel te bekomen van taken, opdrachten, die we niet graag uitvoeren;
-om iemand anders te kunnen beïnvloeden tot en met te manipuleren.
-om zich te wreken op die ander.
Men noemt ze soms “de zwarte leugens”.
Groep 3 noemen we voor een ander liegen. Het is er vooral vanuit de ander als motivatie:
-om iemand (achteraf) te kunnen verrassen;
-om iemand anders te beschermen:
-om het vertrouwen van anderen te testen in onszelf;
-uit nieuwsgierigheid, om te zien wat de reactie van de ander is;
-uit beleefdheid, tact;
-om iemand anders geen pijn te doen of niet teleur te stellen;
-om anderen te vleien, tevreden te stellen of te bedaren;
-om leugens van anderen af te dekken.
Men noemt ze soms “de witte leugens” of “nobele leugens”. De leugen wordt geacht een “groter goed of doel” te dienen.
We liegen meer, gemakkelijker, vooral in meer eerder normale settings:
-in onze eigen taal (versus een vreemde taal);
-in een vertrouwde omgeving (versus een nieuwe omgeving);
-over feiten (versus over uitleg rond waarom en hoe).
Maar we liegen steeds meer met en door gebruik van moderne communicatiemiddelen dan via de oudere manieren.
Vb. we liegen meer in e-mails dan in boodschappen op papier met de hand geschreven.
Oorzaak 2: ethiek lijkt in de tijd, in ruimte en in cultureel opzicht variabel
Ethiek betekent in vele settings totaal verschillende dingen, dixit de betrokken mens. Er is slechts een relatief beperkte lijst van wetenschappelijke inzichten en morele waarden die echt vandaag door iedereen als rationeel en redelijk kunnen beschouwd en aanvaard worden. Vaak wordt daarentegen het ge- of aanvoelen van (vaak) een (overwegend echt zwijgende) meerderheid gelijkgesteld met ‘’t ethische kader van de samenleving’, altijd ten koste van een (of meerdere andere) minderhe(i)d(en).
Ethiek is onderhevig aan evolutie in de tijd; een samenleving met een hogere ethische percepte en gevoeligheid vraagt blijkbaar tijd en evolutie.
Vb. Er waren tijden dat een belangrijke meerderheid bv. in de USA slavernij, vrouwendiscriminatie, ongelijkheid tussen klassen, LGTB-discriminatie of verbod …… als een “doodnormale, beargumenteerbare én een verantwoorde zaak” werden beschouwd.
Ethiek is vaak ook onderhevig aan culturele, lokale, politieke, religieuze aspecten.
Vb. ethiek wordt vaak anders uitgelegd
-binnen een christelijke bevolking dan binnen een anders gelovige bevolking (hindoe, moslim, ….),
-binnen een West-Europese beschaving en een Aziatische beschaving (vb. China, Japan, …),
-binnen een democratie (vb. België, …) en een dictatuur (vb. Myanmar, …).
Oorzaak 3: onze perceptie en ons discours wordt vaak quasi volledig beïnvloedt door onze oorsprong, de systemen waarin we groot werden of de systemen waarin we vertoeven.
Vaak zijn we onderhevig aan misperceptie, verkeerde perceptie, subjectieve perceptie en is wat we zeggen of wensen wel degelijk wat we echt menen of wensen maar is het niet altijd juist of ethisch verantwoord of correct.
Het lijkt alsof er niet aan bod komt wat er op dat moment belangrijk is of te corrigeren valt maar “wat we altijd al hoorden”: de techniek van de zich herhalende grammofoonplaat? Eigenbelang en Standaardoplossingen voor eigenbelang nemen de plaats in van echte dialoog en videvorming.
Vb. de taal, de toon en de inhoud van uitspraken van vakbondsmensen is vaak voorspelbaar en veelal dezelfde: protest, meer loon, meer werkzekerheid, meer respect.
Vb. de taal, de toon en de inhoud van uitspraken van werkgevers en werkgeversfederaties is vaak voorspelbaar en veelal dezelfde: te veel regelgeving, te veel belastingen, te veel profitariaat, winsten onder druk, de loonkloof met het buitenland is te hoog.
Vb. sommige politici draaien telkens weer dezelfde plaat: meer autonomie, het zijn de vreemdelingen die met alles gaan lopen of onveilig maken, er is geen geld voor een socialere visie.
Oorzaak 4: onze perceptie van onszelf als persoon is altijd anders, vaak quasi uitsluitend positiever dan onze persoon is en altijd “positiever dan onze perceptie van de “ander””
Fysisch is dat zo.
Vb. we denken allen dat we eruit zien, zoals in de spiegel. Doch dat is niet zo: de spiegel laat ons ons spiegelbeeld zien en dat is niet wei we en hoe we zijn.
Vb. zelfs de meest selfies zijn we niet wie we zijn: we zien er de geselecteerde foto’s van onze beste zelf, zoals we graag hebben dat anderen ons zien.
Psychisch is dat ook zo; wij houden onszelf zelfs voor de gek:
Vb. Better than avarage: uit veelvuldig onderzoek blijkt dat wij ons meestal “bovengemiddeld” situeren, dus beter dan de meeste anderen als het gaat om de volgende factoren:
-(cognitieve) vaardigheden,
-kwaliteit van onze relaties,
-persoonlijkheidskenmerken zoals originaliteit, vasthoudendheid, redelijkheid, vriendelijkheid, bescheidenheid;
-gevoelens: we voelen ons gevoeliger dan anderen; we lopen met onze gevoeligheid overigens minder te koop dan anderen, denken we;
-unieke personen: veel meer dan anderen denken we dat wij veel meer gezond verstand betonen; als de groep waarin we ons toevallig of systemisch bevinden iets “onverstandigs”, “doms”, “illegaals” doet, dan denken we nadien vaak dat we de enigen waren die daar eigenlijk tegen waren; dat argument halen we meestal na de feiten aan en zelden nemen we ontslag omdat we niet akkoord zijn of waren; wij vinden dat de andere meer op ons lijkt dan wij op hen;
-Barnum-effect: van alles is specifiek op ons van toepassing;
-Wij niet-zij wel: wij denken van onszelf dat we geen blinde vlekken hebben of als we ze hebben dat we ze beter zien dan anderen bij henzelf.
Projectmatig is dat ook zo.
Vb. Zelffelicitatie of zichzelf gelukwensend; uit onderzoek blijkt dat als iets mislukt, we graag dit wijten aan de omstandigheden (bv. corona) of een ander (vb. de superviserende autoriteiten, de regelgeving) de schuld
Materieel is dat ook zo: uit veelvuldig onderzoek blijkt dat wij ons meestal “bovengemiddeld” situeren, dus beter dan de meeste anderen als het gaat om de volgende factoren:
-levensomstandigheden;
-…. .
Inzake tewerkstelling en/of scholing is dit evenzeer zo:
-waar 45% van de bevolking zich omscholen in het algemeen noodzakelijk acht, vindt slechts 15% het nodig …. om zichzelf om te scholen. Vooral de ander moet zich omscholen?
Naar de toekomst kijkend is dat ook zo. Uit veelvuldig onderzoek blijkt dat wij voor de toekomst vrij positief zijn:
-voor onszelf is volgens ons de kans dat ons iets ergs overkomt (zoals een ongeluk of overval) kleiner dan voor anderen
Vb. het noodlot treft ons door een ongeval.
Vb. een overval.
Vb. een dodelijke ziekte.
Ook de kans dat wij erg positief vallen in de toekomst schatten we hoger in voor ons dan voor de ander.
Vb. een mooie reis maken.
Vb. geluk met de kinderen hebben.
Ethisch is dat evenzeer zo:
Vb. Better than avarage: uit veelvuldig onderzoek blijkt dat wij ons meestal “boven-gemiddeld” situeren, dus beter dan de meeste anderen als het gaat om de volgende factoren:
-eerlijkheid;
-ethisch gedrag;
-…. .
Oorzaak 5: onze percepties van de ander en de wereld buiten ons zit vol met vooroordelen, verkeerde associaties, stigma’s, stereotypen.
We geven wat voorbeelden.
Vb. zwaarlijvigheid associëren we met luiheid, meer gezelligheid en weinig zelfbeheersing, al klopt dat niet.
Vb. rimpels staan voor ouderdom, een ongezonde levensstijl; dat klopt niet.
Vb. mooie mensen zouden staan voor “geschikt(er)”
-voor de job, want ze worden sneller aangeworven,
-voor promotie, want ze worden sneller gepromoveerd,
-voor een hoger loon, want ze verdienen sneller meer en meer dan anderen,
-voor aandeelhouderswaarde, want mooie CEO’s hebbben betere resultaten,
-voor een relatie, want ze vinden snelleer een lief en:of partner,
-voor de politiek, want mooie politici komen verder dan de andere;
-…..
Vb. slank zijn associëren we vaak met een hoge(re) sociale afkomst.
Vb. ouderen boven de 50 worden op de Belgische arbeidsmarkt geassocieerd met “minder productief, minder geschikt voor de job, minder wijs”. Dat komt niet overeen met de realiteit van “grijs”.
Vb. de aanwezigheid van en komst van nieuwe moslims overtuigt velen van een komende volledige overspoeling en islamisering: dat is vanzelfsprekend onzin.
Vb. de aanwezigheid van en komst van nieuwe vluchtelingen overtuigt velen van een komende grote criminele instroom, profitariaat dat de sociale reserves van dit land zal leegeten of onze jobs komt pikken; dat is vanzelfsprekend onzin.
Er is immers voldoende studiewerk voorhanden op wetenschappelijk niveau om dit alles, zeker voor België, tegen te kunnen spreken.
Oorzaak 6: we zijn allemaal voor een stuk hypocriet en we doen alsof we dat niet weten
Een goed voorbeeld kan dat onderlijnen. De hele discussie in westerse landen, specifiek in België, rond het niet verdoofd slachten van schapen door moslims is heel typisch sterk en effectief gevoerd om het hele zaakje te beknotten om die arme schapen te “redden” van enige pijn. Maar tegelijkertijd:
-we vinden sinds kort dat een minderheid van de bevolking niet langer niet verdoofd schapen mag slachten, al is dat hun traditie en norm sinds lang;
-we tolereren de facto wel al decennia dat voor een paar miljoen honden en katten die er in dit land zijn jaarlijks tienduizenden varkens, schapen, geiten, koeien en paarden geslacht worden en zelfs gekweekt worden om hen eten te geven; we voeren grote massa’s gedode dieren aan onze gezelschapsdieren, die we houden voor ons plezier; dierenliefhebbers zijn de grootste oorzaak van het doden van dieren (na “de etende mens”);
-we tolereren de facto wel al decennia dat we zeer goedkope kleren dragen gemaakt in onveilige omstandigheden in fabrieken in ontwikkelingslanden aan zeer lage lonen, zelfs door kinderen;
-we tolereren de facto al decennia dat een groot deel van de bevolking in bv. China (Oigoeiren), Israël (Palestijnen), heel wat Arabische landen (vrouwen) gediscrimineerd en/of mishandeld en/of gepest of vervolgd worden; slechts enkele ngo’s vragen al jaren aandacht, doch er komt de facto niets vanuit Westerse kant dat efficiënt en effectief is als protest;
-we tolereren oorlogen die begonnen worden door westerse landen (o.a. de USA) zonder echte bewijzen of andere aanleidingen dan economische en die hele regio’s destabiliseren;
-we nemen – zelfs repetitief – deel aan sportspelen in landen met een zeer kwalijke reputatie inzake mensenrechten en kijken naar sport en spel in infrastructuur waarvoor honderden, zo niet duizenden overleden aan werkdruk en onveilige werkomstandigheden en waarin semi-slavernij een feit is;
-we draaien ons dol op radio en tv en steken onszelf alle lof op als het gaat om schenkingen en solidariteit: uit internationale vergelijkingen blijkt dat wij het inzake a)solidariteit in geld (schenkingen, giften) maar heel middelmatig doen,
b)solidariteit inzake vrijwilligersarbeid het maar middelmatig doen,
c)solidariteit met vreemdelingen uitermate slecht doen: we staan achteraan in de rangschikking.
Oorzaak 7: onze kennis, onze ervaring, onze eercurve en onze openheid om echt te weten en/of leren is al verbeterd doch nog altijd beperkt én vooral job- en niveauverbonden.
Exact 63 jaar geleden lanceerde de UNESCO het concept levenslang leren, zowel op school als tijdens de loopbaan en erna… .
Waar staan we in 2020 met levenslang leren (studie Randstad)?
-50% van de 18- tot 65-jarigen met een job volgde in de laatste 12 maanden minstens één opleiding, zowel werk- als niet-werkgerelateerd. Bij werkzoekenden is dit percentage naar 35%, over de hele bevolking is het gemiddelde 41%;
– 70% van de opleidingen is werkgerelateerd, de overige 30% is dat niet; bij werkenden is de verhouding 77% vs 23%. Mensen volgen vooral opleiding om kennis op te doen over een interessant onderwerp (44%) of om de huidige job beter te doen (39%); een opleiding volgen binnen een bepaald loopbaanperspectief is er slechts in 7%, 4% om een bedrijf op te starten en 3% om het risico op jobverlies te minimaliseren;
Alhoewel onder de 40 J. de opleidingspercentages hoger ligggen dan erna, blijft ook bij 50 Plussers quasi de helft opleiding volgen.
Waarom volgt men geen opleiding?
-men vindt het niet nodig voor de job (50%), men heeft tijdsgebrek wegens gezinstaken (20%) of het is te duur (7%);
-vooral laaggeschoolden staan niet te springen om te leren; hun eerdere negatieve ervaring met het schoolse systeem speelt hen vermoedelijk parten. Kaders en hogere sociale klassen volgens het meeste opleiding.
Gevolg
Het gevolg van dit alles is legio. Het is onze ruime ervaring dat regelmatig consequent ethisch transparant handelen regelmatig nog te ver te zoeken is.
Onze ervaring als werknemer, ambtenaar, overheidskabinetten, directielid, adviseur of vrijwilliger bij overheid, privésector (winstgericht), ngo’s (niet winstgerichte sector) en zelfs bij uitgesproken zich als ethisch profilerende spelers is dat er nog heel veel werk aan de winkel is, overal.
Zelf bij uitgesproken ethische ondernemingen hoorden of zagen we onder andere dit:
-“… Ok het is illegaal doch we gaan daar geen last mee krijgen want dit gaat echt over imposante aantallen …”;
-“… juist, de voorstellen zijn illegaal doch we gaan ze toch bespreken op de raad van bestuur…”;
-“… we stellen vast dat er hier sprake is van ongeoorloofde verrijking door een aandeelhouder, van een schending van de statuten en van minstens gekleurd stilzwijgen op meer dan een A.V. doch om onze reputatie te beschermen moeten we dit onder de mat vegen, dus er wordt geen expliciet geschreven gedetailleerd rapport opgemaakt….”;
-er wordt hoera geroepen na een volledige heroriëntering van een ethische onderneming, terwijl ze na meer dan een decennium zwoegen net haar hele eigenheid grotendeels overboord gooit, op de rand van een financieel fiasco staat voor haar aandeelhouders en haar erkenning door een toezichthouder ziet ingetrokken.
Zelfs bij uitgesproken zich als ethisch profilerende individuen zien we dat:
-X is erg sympathiek, uitgesproken groen en uiterst links; hij is tegen auto’s, tegen vervuilende industrie, tegen hoog winstbejag en voor non-profit én coöperaties. Maar: het enige wat hij zich veroorlooft zijn twee, drie verre vliegtuigreizen met zijn ega om de wereld te verkennen!
-Y is een fantastisch persoon, een uitgesproken groenliefhebber (planten, tuin, kruiden, …), heftig dierenliefhebber, aanbidder van vreemde muziek & cultuur én uitgesproken vegetariër sinds jaren. Maar: ze heeft haar hele leven (soms tegelijkertijd meerdere) honden en katten gehad (die … andere dierenlijken als eten krijgen); ze reist (met auto en vliegtuig) heel wat af in onder andere België, Nederland, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg … en zelfs regelmatig Afrika op zoek naar contact met vogels, dolfijnen, gorilla’s en andere dieren in het wild!
Zelf consequent reflecteren en handelen is niet altijd zo evident, zo blijkt.
Zijn wij uitgesproken negatief en zonder hoop?
Helemaal niet: integendeel. Er zijn “heelder hopen of vele bakken vol met hoop”.
Gelet op de beperkte ontwikkeling en stand van zaken vandaag inzake integriteit en ethiek, kunnen we nog mijlen vooruit gaan, heel lang, intensief.
Vooruit met die geit.
Voor zij die nu willen en/of nu kunnen: het pad ligt open!
Think, talk, act en doe het consequent!
Ethiek en integriteit zijn nooit evident doch enkele eenvoudige regels zijn o.i. echt meestal vlot hanteerbaar, zo leerden wij. We geven ze hier:
1.Voel eerst diep in je hart en je buik, denk vervolgens na met je verstand, praat en ageer pas dan.
2.Transparantiethiek: denk na over wat er gebeurt als het publiekelijk uitkomt; creëer zelf zo veel mogelijk transparantie.
3.Waardenethiek: doe nooit iets wat ingaat tegen je belangrijkste levenswaarden.
4.Spiegelethiek: doe aan een ander nooit iets wat je niet wil dat men jou aandoet.
5.Naastenethiek: doe nooit onnodig kwaad aan de ander.
6.Gevolgethiek: voor je (niet) ageert of spreekt, overweeg altijd de gevolgen voor jezelf en de ander.
7.Fauna-, flora-, aarde-ethiek: zij behoren je en jouw generatie niet toe; respecteer ze dus.
8.Herinneringsethiek: doe alleen dat waarmee je wil dat anderen je positief herinneren.
9.Deugdenethiek: wees vooral een goed, eerlijk en respectvol mens.
10.Zorgethiek: zorg actief voor je ouders, naasten, buren, gezin, familie, vriend(inn)en, werkmakkers.
11.Normenethiek: ken of consulteer en volg de wet.
Wat als gedrag ingaat tegen een of meerdere van deze regels of principes is bijna nooit integer of ethisch.
“Constant-contemplation-in-and acting-along-these–lines-is-the-best-way-to-stay-united-wIth-your-own-soul-and-heart-in-integrity” (parafraserend op een iets plattere slogan van het Amerikaanse en o zo populaire Coca-Cola).’
Bronnen
Awel, WAT IS HET JUISTE OM TE DOEN? HOE PAK JE EEN ETHISCH DILEMMA AAN? , in https://awel.be/themas/hoe-wat-wie/wat-het-juiste-om-te-doen/wat-het-juiste-om-te-doen-hoe-pak-je-een-ethisch.
Brady, N. e.a., My left brain and me. A dissociation in the perception of self and others, Neuropsychologia, 2004.
Brandon Coussens, Why do people lie in relationships – 8 reasons for dishonesty in relationships, in https://brandoncoussenslmft.com/why-do-people-lie-in-relationships-8-reasons-for-dishonesty/.
Bruins, R., De tragiek van integriteit: jij bent ethisch, maar niet integer, in https://executivefinance.nl/2018/02/tragiek-integriteit-bent-ethisch-integer/, 5 februari 2018.
Coeckelbergh, D., Financiering van VZW’s, https://www.procura.be/opleidingen/238-financiering-webinar, 29 11 2021, 180 minuten,video.
Coeckelbergh, D., De vzw en financiering, Procura, 29 12 2021, Webinar .
Coeckelbergh, D., DE VZW & HAAR FINANCIERING, Intersentia, (in het Nederlands), Reeks: De vzw &, (in het Nederlands), 2021, 82 p., ISBN 9789400013629, paperback, https://intersentia.be/nl/de-vzw-haar-financiering.html.
Coeckelbergh, D., De financiering van de vzw, 50 shades of grass, Escala-SBM, 115 slides, 17 10 2022.
Coeckelbergh, D., De VZW & haar financiering, Intersentia, ISBN 9789400013629, 82 p., e-Book, e-Pub versie, beschikbaar op www.stradalex.com en www.jurissquare.com;
Comaford, C., Why we lie and the neuroscience behind it?, in
https://www.forbes.com/sites/christinecomaford/2020/10/17/why-we-lie-and-the-neuroscience-behind-it/, Oct 17, 2020,10:00am EDT.
Everyday Health, Understanding people who lie, in https://www.everydayhealth.com/emotional-health/understanding-people-who-lie/.
Geers, F., Ethiek is proberen, lukken, mislukken en opnieuw beginnen, https://sociaal.net/verhaal/ethiek-is-proberen-lukken-mislukken-en-opnieuw-beginnen/, 20 november 2017.
Hammond, C., MS, LMHC, 30 reasons why people lie, in https://psychcentral.com/pro/exhausted-woman/2018/03/30-reasons-why-people-lie#1Medically reviewed by Scientific Advisory Board, March 10, 2018.
Hancock, J., The future of lying, in https://www.ted.com/talks/jeff_hancock_the_future_of_lying.
Https://www.youtube.com/watch?v=BvLf63krM2g.
Https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2021/07/12/humaan-vluchtelingenbeleid-wij-doen-alsof-mevrouw/.
Https://www.hln.be/werk/vlaming-schoolt-veel-te-weinig-bij-dit-zijn-mogelijke-oplossingen~a5998055/.
Https://dewereldwijven.com/2020/04/08/vier-regels-uit-de-ethiek-die-je-kunnen-helpen-in-corona-crisistijd/.
Https://preken.be/c/door-het-jaar/109-30/12792-god-wees-mij-genadig.
https://www.tilburguniversity.edu/nl/onderwijs/junior/junior-kennisbank/filosofie-op-de-basisschool/wat-filosofie/onderwerpen/morele-dilemmas.
Https://www.urmc.rochester.edu/encyclopedia/content.aspx?contenttypeid=1&contentid=528.
Jey, D.J., Klinisch psycholoog, 6 reasons why people lie when they don’t need it, Understanding the motivations of pathological liars,January 23, 2017, Reviewed by Lybi Ma, in https://www.psychologytoday.com/us/blog/women-who-stray/201701/6-reasons-people-lie-when-they-don-t-need.
Khanna, A. e.a., Selfie use. The implications for psychopathology expression of body dysmorphic disorder, Industrial Psychiatry Journal, 2017.
Lauriello, M., Why do people lie ?, in https://www.health.com/mind-body/why-do-people-lie, October 19, 2022, Medically reviewed by Stephanie Hartselle, MD.
Lee, G., 7 reasons why people lie, FamilyShare, in https://eu.heraldmailmedia.com/story/news/2016/10/27/7-reasons-why-people-lie/45625275/, 27 October, 2016.
Nauta, A., Nooit meer doen alsof, Denk je schaamte om en maak het je kracht, 224 p., paperback, ISBN 9789493213173, Maven Publishing, 17 augustus 2021.
Paul Ekman Group, Why do people lie?, in https://www.paulekman.com/blog/why-do-people-lie-motives/.
Pellemans, A., Het morele oordeel: verstandige reflectie of het juiste gevoel? Over de rol van emoties bij morele oordelen, Masterthesis Filosofie Tilburg University, U 0174916, juni 2012, in http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=122995.
Sinnerbrink, R., Associate Professor Macquarie University Sydney Australia, Please explain why do people lie, in https://lighthouse.mq.edu.au/article/please-explain/october-2022/please-explain-why-do-people-lie
Van Bouwel, M., Bestuur, ethiek op de werf, inhttps://www.vvsg.be/kennisitem/vvsg/ethiek-op-de-werf, voor Lokaal 10 | 2020.
Van den Berg, J., Hou jezelf voor de gek, in De groene Amsterdammer, nr. 51 & nr. 52, & in https://www.groene.nl/artikel/hou-jezelf-voor-de-gek, 18 december 2013.
Van der Lelij, O., Psychologe, Schrik je van foto’s van jezelf, dit is de reden, in https://www.psychologiemagazine.nl/artikel/hierom-schrik-je-vaak-als-je-een-foto-van-jezelf-ziet/.
Van Edwards, V., Body language, 9 things you should know about liars, You are lied to dozens of times every day–including little white lies. Here are six things you should know about when, why, and how people lie, https://www.scienceofpeople.com/9-things-know-liars/ in https://www.scienceofpeople.com/9-things-know-liars/.
Vogel, L., Why do patients often lie to their doctors?, CMAJ. 2019 Jan 28; 191(4): E115, doi: 10.1503/cmaj.109-5705, PMCID: PMC6342698, PMID: 30692114
Woertman, L., Je bent al mooi. De schoonheid van imperfectie, Ten Have, 2019.
www.leidingenverleiding.nl
X., Why do we lie, what’s the psychology behind it?, in https://psytherapy.co.uk/why-do-we-lie/, 25 March 2019.
X., WebMD, Sings of lying, in https://www.webmd.com/mental-health/signs-lying, Medically Reviewed by , November 23, 2020
