Het wordt steeds duidelijker, naargelang de financiële en economische crises erger worden en het faillissement aantonen van de heersende economische orde, dat de huidige regeringen, niet in het minst die van het Westen, niet over de competentie, het inzicht, de moed en/of de wil beschikken, om de heilloze ‘vrije’ markt/het kapitalisme/neoliberalisme te vervangen door een economie die wél ten dienste staat van een rechtvaardige (wereld)samenleving en het behoud van de natuur. Daarmee wordt de huidige politiek een conservatieve kracht die levensnoodzakelijke veranderingen in de weg staat, en zo een bedreiging wordt voor het voortbestaan van de (wereld)samenleving en de natuur. Enkele redenen waarom.

Verslingerd aan het sociaaldarwinisme

Wat de huidige politiek van nationale overheden over bijna heel de wereld kenmerkt, is de scheiding tussen politiek en moraal. Of anders gezegd, bij het politieke beleid spelen overwegingen of de politieke maatregel wel of niet goed is voor samenleving en natuur, slechts een minimale en in ieder geval ondergeschikte rol. Ooit was dat anders. Hoewel de bepaling van wat juist en goed is niet altijd eenvoudig en eenduidig is, in ieder geval moesten eertijds politieke beslissingen die in samenleving en natuur ingrepen, hun kwaliteit – zo goed en zo kwaad als dat ging – ook ontlenen aan morele drijfveren en overwegingen.

Deze band tussen politiek en moraal verdween bij de scheiding tussen kerk en staat, een verwijdering die overigens niet geheel toevallig plaatsvond rond de opkomst van het kapitalisme. De morele beoordeling werd verplaatst naar de privésfeer en uit het openbare politieke leven gebannen. In plaats van morele overwegingen kwamen beweegredenen die ontleend waren aan het sociaaldarwinisme. Politiek en economisch handelen werd niet langer meer in de eerste plaats gericht op het welzijn van de gehele (wereld)gemeenschap, maar op het faciliteren van de behoefte van het kapitaal aan winst, uitbuiting van de arbeid, en een in hoofdzaak instrumenteel gebruik van de natuur.

Waar het begon

Al vanaf het tweede decennium van de vorige eeuw deed het sociaaldarwinisme officieel als ideologie zijn intrede in de politiek. Op inspiratie van de Amerikaanse president Wilson, werd Darwin aangewezen als degene die ook de wetmatigheden van het sociale leven vakkundig kon verklaren. De theorie van de ‘struggle for live’ en de ‘survival of the fittest’ leende zich gemakkelijk voor een politieke vertaling waarin niet langer waarden als solidariteit, maatschappelijke verantwoordelijkheid, sociale rechtvaardigheid en een duurzame ecologie, maar eigenbelang, egoïsme, onderlinge strijd en het recht en de overleving van de sterkste, de samenleving verder tot ontwikkeling zouden brengen. Dit sociaaldarwinisme liep daarmee – hoe wonderlijk! – parallel aan de behoeften van het kapitalisme, en was daarom in deze kringen ook zo populair. Dit stelsel met zijn ‘vrije’ markt (óók een ideologische vondst), de noodzaak tot accumulatie, concentratie van kapitaal en centralisatie van macht, kon alleen maar floreren op basis van de uitbuiting van de arbeid, van samenleving en natuur, de schending van democratische inbreng en de misleiding van het bewustzijn. Het sociaaldarwinisme werd aangewend als ideologie waarmee de kapitaalgezinde politiek van toen de wrede kant van het kapitalisme kon rechtvaardigen, en het welzijn van de gemeenschap en het behoud van de natuur ondergeschikt kon maken aan de eenzijdige behartiging van het kapitaalsbelang. Het lijdt geen twijfel of het sociaaldarwinisme als ideologie kwam tot stand in nauwe samenwerking van het kapitaal met de politiek.

De huidige neoliberale politiek als telg van het sociaaldarwinisme

Er loopt inhoudelijk een rechtstreekse lijn van het sociaaldarwinisme als ideologie waarmee destijds de politiek aan het belang van het kapitaal tegemoet kwam, naar de neoliberaal georiënteerde politiek van nu. De ‘struggle for life’ en de ‘survival of the fittest’ hebben nu gestalte gekregen in de wereldwijde moordende concurrentie waarmee bedrijven en financiële markten elkaar bestoken. En die moordende concurrentie, als hedendaags equivalent van de ‘struggle for life’ en de ‘survival of the fittest’ , is wereldwijd de ideologie geworden voor een politiek beleid dat vrijwel alleen is gericht op de versterking van de concurrentiepositie van die bedrijven en financiële markten waarvan de nationale economie afhankelijk is. Dat deze ideologie van de moordende concurrentie via het neoliberalisme van Milton Freedman en zijn ‘Chicagoboys’ in de jaren 1970 weer opnieuw is bekrachtigd, geactualiseerd en geradicaliseerd, is niet meer dan een detail, evenzeer als de opleving van een meer humane en fatsoenlijke economie onder inspiratie van de sociaaldemocratie, ook maar een korte episode heeft geduurd, net zoals trouwens de Revolutie in Rusland. Vanaf het eerste kwart van de vorige eeuw tot nu toe hebben de staten in de kapitalistische samenleving, onder inspiratie van de ideologie van het sociaaldarwinisme, vrijwel onveranderd een economische politiek gevoerd die eenzijdig tot bijna uitsluitend tegemoet kwam aan de (accumulatie)belangen van bedrijven en financiële markten.

Er staan de staat verschillende maatregelen ter beschikking om de concurrentiepositie van bedrijven waar de nationale economie van afhankelijk is, te ondersteunen. Iedereen kent ze wel. Daarom maar een opsomming in het kort, zoals daar zijn: loonkosten aan banden leggen; belastingvermindering voor rijken en bedrijven; leningen, giften en subsidies aan bedrijven; privatisering en verraad aan democratische zeggenschap van het volk; ontmanteling van de sociale zekerheid ; deregulering en liberalisering; de honorering van de wens van het kapitaal dat milieumaatregelen geen belemmeringen mogen zijn voor de accumulatie.

Waar staten zich al bijna een eeuw inspannen om, geïnspireerd door het sociaaldarwinisme, de dienaren te zijn van het kapitaalbelang, kan men maar moeilijk verwachten dat men nu met een economisch alternatief komt dat tegen het belang van het kapitaal ingaat. Hoewel dat heilzaam en levensreddend zou zijn voor samenleving en natuur. Maar om nog meer redenen ligt het in de verwachting dat de politiek niet over de brug komt met een economisch alternatief.

Morele waarden en economische alternatieven

Een van de belangrijkste voorwaarden voor het ontstaan van een economisch alternatief, is een toenemend bewustzijn dat belangrijke menselijke waarden en normen in het vigerend economisch stelsel met voeten getreden worden. Zonder een besef van zulke waarden geen economisch alternatief. Met het oog op het kapitalisme/de ‘vrije’ markt, betreft het dan de veronachtzaming van waarden als solidariteit, gelijkheid, samenwerking, verantwoordelijkheid, de waardigheid van de mens,respect, tederheid en zorgzaamheid….et cetera. Als je een begrip zou moeten zoeken dat het tegenovergestelde van deze waarden representeert, dan is het wel ‘moordende concurrentie’, de centrale karakteristiek van de ‘vrije’ markt. Een politiek die zich op de eerste plaats bemoeit met de versterking van die moordende concurrentie – en dat doet de hedendaagse politiek – kan zich niet tegelijkertijd over geven aan een economisch alternatief dat op genoemde waarden is gebaseerd. Ze sluiten elkaar uit.

Angst voor stemmenverlies

De doorvoering van een economisch alternatief dat het kapitalisme moet vervangen, is een zaak van de lange adem. Maar in een staatsbestel dat uiterlijk elke vier jaar of daaromtrent parlementsverkiezingen kent, is er geen enkele politieke partij die het waagt om met een fundamenteel economisch alternatief – een zaak van lange adem – de gunst van de kiezer te winnen. Want de vrees is dat voor het overgrote deel van de kiezers, die al op zo kort mogelijke termijn allerlei moois door de politiek voorgeschoteld willen krijgen, zo’n boodschap van de lange termijn nauwelijks aantrekkelijk is. Het is uit angst de gunst van de kiezer en de daaraan verbonden politieke macht te verliezen, die de politiek verhindert de kiezer een fundamenteel economisch alternatief voor te leggen.

Het volk krijgt de regering die het verdient?

Toegepast op ons onderwerp, bevat deze slogan de stelling dat de overwegende keuze van de politiek voor het kapitaal, niet zozeer naar haarzelf is terug te voeren, maar vooral tot stand komt onder invloed van het volk. Het zou dan niet de politiek zijn die een debat over economische alternatieven blokkeert, maar het volk door wie zij gekozen is. De omkering dus van onze stelling in dit blog.

In algemene en formele zin is deze leus van hierboven niet geheel ontstoken van enig gehalte aan waarheid. Maar of zij ook opgaat in het neoliberale tijdperk is maar zeer de vraag. Want in een politieke constellatie als het huidige neoliberalisme, waarin alle politieke partijen – ook linkse – zijn opgeschoven naar het midden en een neoliberale=kapitaalgezinde politiek voeren, is er voor het volk eigenlijk geen andere keuze dan tussen het neoliberalisme of het neoliberalisme. Met andere woorden, er valt hier eigenlijk niets te kiezen, en dus kan men de bevolking niet verantwoordelijk stellen voor een neoliberale politiek. Bovendien, een eenzijdig neoliberale politiek geeft bepaald geen stimulans aan de bevolking om over economische alternatieven na te denken. Erger nog, het kapitaal beschikt over mechanismen het bewustzijn van de mensen zo te beïnvloeden, dat alternatieven maar moeilijk in beeld komen of anders als het werk van dromers of sukkels worden gezien, en dus volstrekt niet serieus genomen. De bovenstaande slogan zou dan ook beter kunnen luiden ‘dat de regering het volk krijgt dat zij verdient’ . Een van de meest te verwensen gevaren van de kapitalistische economie en het neoliberalisme, is dat zij het soort mensen proberen te creëren dat zij nodig hebben. Een soort dat uitsluitend nog in het geweer komt voor geld en een steeds toenemende consumptie in dienst van de accumulatie, bij wie gemeenschapszin, solidariteit en mededogen plaats gemaakt heeft voor concurrerende verhoudingen.

Menselijk opzicht

De wenselijkheid en noodzakelijkheid om alternatieve economieën voor het neoliberalisme uit te werken, worden in onze contreien door maar een zeer kleine minderheid van progressieve mensen ingezien. In Nederland misschien maar enkele duizenden mensen. Buiten hen om ontbreekt de overtuiging van de noodzaak en wenselijkheid van zulke alternatieven bijna geheel. Dit brengt met zich mee dat intellectuelen en politici een grote terughoudendheid aan de dag leggen als het gaat om alternatieven voor het neoliberalisme. Bewust of onbewust zijn ze bang om dan niet voor vol te worden aangezien, voor dromers of sukkels, door hun collega’s en de rest van Nederland. Ook menselijk opzicht speelt dus mee bij het vermijden van het maatschappelijk debat over alternatieve economieën.

Tenslotte

Voor wie het wil zien loopt de ‘vrije’ markt/het kapitalisme op zijn laatste benen. David Harvie en Keir Milburn gebruiken hiervoor in The Guardian het treffende beeld van het ‘onleven’ van de zombie: afzichtelijk, hardnekkig en gevaarlijk; een lichaam zonder doel, niet in staat om zich aan te passen voor de toekomst en plannen te maken, en naar gewoonte reagerend met een maniakale honger, alles verslindend wat het op zijn weg tegenkomt, in ontbinding tot het uit elkaar valt (Globalinfo, 10-08-011, De zombi e van het neoliberalisme kan verslagen worden). Wat meer dan ooit van levensbelang is voor het voortbestaan van het leven op de planeet, is een maatschappelijk debat over een economisch alternatief dat het neoliberalisme vervangt (zie voor zo’n alternatief eerder in dit blog: het postkapitalisme). Een belangrijke taak en stimulans daarvoor zou weggelegd moeten zijn voor de politiek, als georganiseerde uitdrukking van de wil van de bevolking. Maar dat debat komt tot nog toe maar moeilijk of niet van de grond. Een belangrijke factor daarvan is de afzijdigheid van de neoliberale politiek. We hebben een aantal redenen daarvan opgesomd. Wat nodig is voor het heil van mens en planeet is massale politieke actie van de bevolking om weer grip te krijgen op de wereld. Een van de prioriteiten van die politieke actie zou als doel moeten hebben om de neoliberale politiek haar legitimiteit te ontnemen. Het voortbestaan van de wereld hangt daarvan af.