Wat is toch die neolaïciteit die in Frankrijk de klassieke laïciteit probeert te verdringen? Hoe redeneert ze? En wat bepaalt haar succes? Is het klimaat gunstig voor zo’n omkering?
Ik laat de meer populair gerichte publicaties aan de kant en kijk naar een academisch discours. In zijn boek La nouvelle question laïque. Choisir la République (1) schrijft de universiteitsprofessor Laurent Bouvet over Jean Baubérot, verdediger en boegbeeld van de open laïciteit: ‘Je moet erkennen dat Baubérot geslaagd is in zijn onderneming, zowel intellectueel als politiek. In 30 jaar tijd is hij erin gelukt de bekendste en meest geciteerde standaardreferentie over laïciteit te worden. Hij is er ook in geslaagd zijn aparte visie daarop zeer ruim te verspreiden door ze te laten doorgaan voor de enige die authentiek is, tegelijk conform met de letter en vooral de geest van de vaders en grondleggers van 1905, maar ook nog op zo’n manier dat de islam ontvangen en inschikkelijk behandeld wordt als een gedomineerde godsdienst van een minderheid.’
Bouvet spant zich in zijn boek zeer in om de visie van Baubérot en zijn school en medestanders te weerleggen. Hij redeneert als volgt: historisch gezien is de laïciteit van 1905 ontwikkeld als reactie op het katholicisme. De islam speelde daarbij geen enkele rol. In de denkrichting van Baubérot geldt de toen ontwikkelde laïcité ook voor de nieuwkomer islam. Maar dat is fout, vindt Bouvet. De voor- en tegenstanders van de laïciteit van 1905 hadden een gemeenschappelijke culturele achtergrond. Of ze nu christelijk of antichristelijk waren, ze deelden de door het christendom gevormde cultuur. Maar de islam, die een halve eeuw later een invloedrijke godsdienst werd, deelt die cultuur niet, en dat is een probleem.
Dat standpunt is diametraal tegenovergesteld aan dat van Jean-Louis Bianco, die net als Laurent Bouvet een van de ‘wijzen van de laïciteit’ is, een adviesraad van het ministerie van nationale opvoeding. Bianco is hoofd van het Observatoire de la Laïcité (overheidsinstelling, richting ‘open’ laïciteit) en stelt dat ‘de Republiek, omdat ze laïcistisch is, in staat is alle godsdiensten op te vangen’. Bouvet betwijfelt of dat kan. En hij vindt het duidelijk onmogelijk voor de ‘islamistische’ variant ervan: ‘…de integratie van de islam in de Republiek moet via een vastberaden en allesomvattende strijd tegen het islamisme.’ Een ‘combat total’ – het doet denken aan de beruchte woorden van Goebbels, de naziminister van propaganda in Duitsland, uit 1943, waarmee hij opriep tot een hoogste inzet tegen Rusland dat volgens hem Duitsland en heel Europa bedreigde: ‘Wollt ihr den totalen Krieg?’
Meteen zijn we ook bij de ideologische opstelling van president Macron die op 2 oktober de strijd tegen het islamisme in Frankrijk als doel vooropstelde en ondertussen islamistische jihadi’s in de ex-kolonie Mali liet mitrailleren of bombarderen. Wat dreef Macron ertoe de strijd tegen het islamisme op de voorgrond te plaatsen? Waarom nu, en niet bij het begin van zijn mandaat?
In maart 2019 had binnen Macrons partij, de LREM (La République en Marche), een gedachtenwisseling plaats over de laïciteit. En het onderzoeksinstituut IFOP zocht uit wat de Franse burger en wat de aanhangers van Macron over de laïcité en gerelateerde onderwerpen denken. Een beknopt verslag daarvan draagt als titel: ‘De macronisten en de laïcité: een electoraat dat dichter staat bij de lijn van Bouvet dan bij die van Bianco.’ Als conclusie van dit rapport lees je ‘Het standpunt van François Kraus’, de directeur van het zwaartepunt politiek en actualiteit van het IFOP:
‘In tegenstelling tot de gangbare ideeën, is het electoraat van Macron helemaal niet doordrongen van een multiculturalistische en Angelsaksische visie op de laïciteit en op de plaats van de godsdiensten in de samenleving. Hoewel dit hybride electoraat, dat overwegend van links komt, zich over het algemeen onderscheidt door zijn liberale opvattingen inzake maatschappelijke kwesties (bijvoorbeeld de PMA, [Procréation Médicalement Assistée, kunstmatige inseminatie of invitro-fertilisatie]), zit het helemaal niet op de lijn van de principes van een open, liberale en inclusieve laïciteit zoals verdedigd door een handvol politieke en intellectuele verantwoordelijken (Baubérot, Bianco, Taché) die al jaren strijden voor de “universalistische” en “republikeinse” traditie van de laïciteit. De resultaten van deze enquête tonen integendeel dat de relativistische opstelling van bepaalde parlementariërs van de LREM over deze onderwerpen (b.v. de polemiek over de hoofddoek en de bandana) minoritair, zelfs ultra-minoritair is in de publieke opinie en in de kern van het presidentiële electoraat, en dit laatste des te meer omdat zijn basis zich naar rechts uitbreidt. Voor een partij waarvan een significant deel van de leidinggevenden afkomstig is uit linkse organisaties (zoals MJS, UNEF…) die cultureel veraf liggen van deze laïcistische traditie die een tijd lang belichaamd werd door Manuel Valls, is het risico dus dat ze niet meer afgestemd zijn op de massa van hun kiezers die, net zoals de rest van de Fransen, een op zijn minst “offensief” idee hebben van het principe van laïciteit.’ (2)
Wordt Bouvet misschien de opvolger van Bianco of Cadène op het Observatoire van de Laïcité?
- Laurent Bouvet, La nouvelle question laïque, Choisir la République, Flammarion 2019.
