Een beperkt gebruik van kernwapens in Oekraïne kan het ontwapeningsproces versnellen, maar hypersonische raketten lijken kernwapens voorbij te streven. Raakt nucleaire ontwapening daarmee zonder voorwerp?

Op 15 februari publiceerde Clingendael Spectator¹ een Engelstalig interview met U-Antwerpen professor Tom Sauer over het risico van het gebruik van kernwapens. Het was de laatste aflevering in een 8-delige serie over de geopolitieke gevolgen van de “Russische oorlog tegen Oekraïne”. Sauers onderzoeksdomein is internationale veiligheid, specifiek de problematiek van proliferatie, wapenbeheersing en ontwapening van massavernietigingswapens. Clingendael Spectator omschrijft haar missie als het leveren van een bijdrage aan onafhankelijke² meningsvorming over internationale vraagstukken.

Shock and awe

Kernwapens werden altijd voorgesteld als afschrikking. Zij zouden “zorgen voor stabiliteit, veiligheid en vrede.” En toch heeft Rusland “achter een muur van 6.000 kernwapens lafhartig een niet-kernwapenstaat aangevallen,” aldus Sauer, die blijkbaar verdedigt dat kernwapenstaten zich per definitie agressief opstellen. Die stelling gaat op voor de nucleair bewapende VS, denk aan de shock-and-awe-aanvallen³ op zwakke landen als Vietnam, Afghanistan, Irak, Joegoslavië en Libië. Maar Rusland moet afrekenen met een existentiële dreiging van het verenigde Westen, en daar is niets lafhartigs aan. Het tot de tanden bewapende Oekraïne is de facto NAVO-lid, een situatie die de gezaghebbende Amerikaanse professor John Mearsheimer bestempelt als onhoudbaar voor Poetin.

Maar Rusland moet afrekenen met een existentiële dreiging van het verenigde Westen, en daar is niets lafhartigs aan. Het tot de tanden bewapende Oekraïne is de facto NAVO-lid, een situatie die de gezaghebbende Amerikaanse professor John Mearsheimer bestempelt als onhoudbaar voor Poetin.

Sauer wijst op het gevaar van aanvallen op werkende kernreactoren zoals die in Zaporizja. Bij een ramp kan radioactiviteit zich in alle richtingen verspreiden. “De IAEA⁴ heeft geprobeerd deze crisis te beheersen”, zegt Sauer terecht, maar met zijn opmerking dat de IAEA afhankelijk is van de medewerking van Rusland slaat hij de plank mis. De kerncentrale wordt bezet door het Russische leger. Russische specialisten en een team van IAEA-experts waken over de installatie. Schiet Rusland op internationale experts en eigen mensen? Weinig aannemelijk. De realiteit is: het is Oekraïne dat de kerncentrale van Zaporizja beschiet.

Geluk

Op de vraag of de oorlog in Oekraïne het concept van nucleaire afschrikking versterkt of ondermijnt, geeft Sauer een genuanceerd antwoord. Voor- en tegenstanders van nucleaire afschrikking kiezen argumenten die hun punt moeten bewijzen. Voorstanders zeggen dat een nucleair Oekraïne niet zou zijn aangevallen, tegenstanders wijzen erop dat in het verleden ook kernwapenstaten zijn aangevallen, zowel door niet-kernwapenstaten als kernwapenstaten. Nucleaire afschrikking werkt blijkbaar niet altijd, het is geen wondermiddel voor wereldvrede, aldus de tegenstanders. Voor Sauer is het eerlijke antwoord dat we niet weten of nucleaire afschrikking conflicten voorkomt. De wereld kan ook ‘gewoon’ geluk hebben gehad dat er sinds 1945 geen kernwapens meer zijn gebruikt.

Of de oorlog landen stimuleert zich met kernwapens te beschermen hangt volgens Sauer af van de vraag of kernwapens, zelfs een beperkt aantal, in Oekraïne worden ingezet. Is dat het geval, dan krijgt de druk om kernwapens te verbieden de overhand. Is dat niet het geval, dan wordt de vraag of landen als Iran, Saoedi-Arabië, Egypte, Turkije, Brazilië, Zuid-Korea en Japan nucleair worden eerder bepaald door regionale omstandigheden dan door de uitkomst van de oorlog in Oekraïne. Ook de vraag of voor- of tegenstanders van kernwapens in die landen de overhand krijgen, speelt mee.

New START

Op de vraag of kernwapenbeheersing een kans maakt, met als alternatief escalatie van nucleaire rivaliteit tussen grote mogendheden, antwoordt Sauer dat de vooruitzichten voor een vervolg op New START⁵ vanwege de oorlog in Oekraïne uiterst somber zijn. Partijen beschuldigen elkaar van niet-naleving, en dus is de kans dat het verdrag bezwijkt reëel. Intussen schortte Rusland haar deelname aan het verdrag op. Dat besluit is opportuun. Als Washington rondbazuint dat het Rusland een strategische nederlaag wil bezorgen, moet het niet verwachten dat de Russen inspectie van hun installaties toelaten. Als drukmiddel lijkt de opschorting te werken: de Amerikaanse havik Victoria Nuland liet prompt weten dat Washington het overleg met Rusland graag “morgen” start als Moskou daar klaar voor is.

Als Washington rondbazuint dat het Rusland een strategische nederlaag wil bezorgen, moet het niet verwachten dat de Russen inspectie van hun installaties toelaten.

Die reactie wijst op Bidens wanhoop om New START tijdig voor de verkiezingen van 2024 te redden. Het dossier zet ook Europa voor het blok: Poetin eist dat de nucleaire arsenalen van het VK en Frankrijk in het overleg worden betrokken. Die landen zullen hun kernwapens niet graag onder internationale verdragen brengen, de facto onder zeggenschap van Washington. Europa werd in 1987 al ‘verrast’ door de unilaterale Amerikaanse uitstap uit de Intermediate-range Nuclear Forces Treaty (INF) dat kernraketten voor de middellange afstand verbood. Het verdrag maakte een einde aan de “rakettencrisis” van de jaren 70, toen de Sovjets SS-20’s installeerden die West-Europa konden treffen, maar niet Noord-Amerika. Dat leidde tot de installatie van Amerikaanse kernwapens in Europa.⁶

Wapenbeheersing

Sauer toont zich gematigd optimistisch. Na beëindiging van de oorlog kan diplomatiek overleg over nucleaire wapenbeheersing een nuttig instrument zijn om de algehele politieke relatie tussen de VS en Rusland te verbeteren. Maar, zo voegt hij daaraan toe, uiteindelijk moet wapenbeheersing een trilateraal verhaal worden. China moet mee in bad, en later moeten multilaterale akkoorden tot stand komen, zoals vereist in het non-proliferatieverdrag (NPV). Een beperkt gebruik van kernwapens in Oekraïne kan het ontwapeningsproces zelfs versnellen. Sauer denkt echter dat het meest waarschijnlijke scenario is dat er geen kernwapens zullen worden gebruikt, dat er niet veel zal veranderen en dat we zullen moeten afrekenen met nucleaire rivaliteit tussen grote mogendheden en een nieuwe nucleaire wapenwedloop.

Men kan kanttekeningen maken bij Sauers optimisme. Zijn positieve antwoord – op de vraag of wederzijdse beheersing van kernwapens een nuttig instrument zou kunnen zijn om de algehele politieke relatie tussen de VS en Rusland te verbeteren – zou misschien eerder moeten zijn: “Jammer genoeg ligt dat niet voor de hand. Washingtons oorlogszucht jegens Rusland wordt door beide partijen gedragen. Zowel Democraten als Republikeinen hebben neocons in hun gelederen die uit zijn op regime change in Moskou. Met het aantreden van een ‘gehoorzame’ regering, en uiteindelijk het uiteenvallen van de Russische Federatie, kunnen westerse multinationals zich gemakkelijker te goed doen aan de Russische bodemschatten.”

Washingtons oorlogszucht jegens Rusland wordt door beide partijen gedragen. Zowel Democraten als Republikeinen hebben neocons in hun gelederen die uit zijn op regime change in Moskou.

Mach 8

Tenslotte een herinnering aan de geherformuleerde Russische nucleaire doctrine die ‘preventieve’ tactische nucleaire aanvallen mogelijk maakt. Bovendien, als Kiev westerse langeafstandsraketten inzet tegen de Krim en/of Russisch grondgebied, dropt Moskou hypersonische raketten op Amerikaanse militaire installaties in Europa en de VS. Die raketten kunnen worden uitgerust met nucleaire of conventionele koppen. Zelfs zonder payload kunnen ze, enkel door hun kinetische energie, ondergrondse installaties vernietigen. En ze zijn immuun voor luchtverdediging. Rusland heeft zo’n raket al in theatre getest: het schakelde met een Kinzal X-47M2 een Oekraïens wapendepot in rotsachtige bodem op 60m diep uit, zie de bovenstaande video. Het Westen kan dat tot op heden enkel met een kernwapen doen.

De toenemende inzet van met hypersonische raketten bewapende oorlogsschepen door China en Rusland is in de VS niet onopgemerkt gebleven. Amerikaanse vliegdekschepen zijn bijzonder kwetsbaar voor zulke raketten. Chinese raketten zouden zelfs Mach 10, 34.000 meter/seconde, halen. Het Pentagon is verdeeld over het antwoord. Admiraal Chas Richard pleit voor kruisraketten met tactische kernkoppen op schepen, zijn collega, admiraal Mike Gilday, zoekt het eerder in hypersonische raketten. In de analyse moet de voorkeur uitgaan naar hypersonische raketten zonder kernkop. Die kunnen tot op een meter nauwkeurig worden gericht op militaire doelwitten. Kernwapens zijn massavernietigingswapens met brede vernietigingskracht, in overgrote mate gericht op burgers, en met fall-out als nawerking.

In de analyse moet de voorkeur uitgaan naar hypersonische raketten zonder kernkop. Die kunnen tot op een meter nauwkeurig worden gericht op militaire doelwitten. Kernwapens zijn massavernietigingswapens met brede vernietigingskracht, in overgrote mate gericht op burgers, en met fall-out als nawerking.

Navraag bij enkele experts/opiniemakers leverde twee reacties op. Clingendael-defensiespecialist Dick Zandee wilde enkel commentaar geven in de vorm van een betaalde opdracht. UAntwerpen nucleair expert Tom Sauer reageerde wél inhoudelijk. Hij gaat akkoord met onze conclusie dat nieuwe wapensystemen zoals hypersonische in de toekomst kernwapens in principe zouden kunnen vervangen, en hij meldt dat hij een academisch artikel in de pijplijn heeft waarin hij daar op wijst. We kijken dus met spanning uit naar zijn paper.

Voorlopig zijn Rusland en China de enige mogendheden die beschikken over militair inzetbare hypersonische wapens. De VS heeft een achterstand van minstens vijf jaar. Als de VS die achterstand heeft ingehaald en nucleaire mogendheden gaan beseffen dat hypersonische wapens kernwapens voorbijstreven, dan is dat een zegen voor het proces van nucleaire ontwapening.

*****

Noten

1 Clingendael Spectator is een uitgave van het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael in samenwerking met het Belgische Egmontinstituut.

2 Men kan de mate van (on)afhankelijkheid van denktanks afleiden uit hun transparantie over de herkomst van hun financiële middelen. Clingendael zegt haar inkomsten te genereren uit opdrachten van “onder meer ministeries”. Dat betekent toch dat het instituut zuinig moet zijn met kritiek op het overheidsbeleid. Gewezen NAVO-secretaris-generaal Jaap de Hoop Scheffer is voorzitter van het instituut, iemand die, na een aanvankelijke aarzeling, in het Oekraïne-dossier eenzijdig de standpunten van het Westen verdedigt. Het jaarverslag 2021 vermeldt (p.102) slechts omzet, kosten, resultaat en aantal voltijdse medewerkers. De lezer is dus verwittigd.

3 Shock and Awe staat voor de Amerikaanse Blitzkriegstrategie om met overweldigende slagkracht en spectaculair geweld onmiddellijke militaire en civiele infrastructuur te vernietigen. Alles wat met drink- en afvalwater, energie en communicatie te maken heeft, moet eraan geloven.

4 De afkorting staat voor International Atomic Energy Agency, het Internationaal Atoomenergieagentschap in de schoot van de Verenigde Naties, dat ijvert voor wetenschappelijke en technische samenwerking op het gebied van nucleaire technologie en het vreedzaam gebruik daarvan.

5 New START, de Strategic Arms Reduction Treaty of het verdrag voor de vermindering van strategische wapens, is het enige overgebleven bilaterale wapenbeheersingsverdrag tussen de VS en Rusland. Het loopt in 2026 af.

6 Kleine Brogel in België, Volkel in Nederland, Büchel in Duitsland, Incirlik in Turkije en Aviano en Ghedi in Italië.

Dit artikel verscheen eerder vandaag op Geopolitiek in context, waar men geheel onderaan een reactie kan plaatsen.