Het mag een toeval heten, uitgerekend op donderdag 1 april voorspelde de computer van de Universiteit Antwerpen (IDLab), op basis van algoritmes, dat Mathieu Van der Poel de Ronde van Vlaanderen zal winnen. Op hetzelfde ogenblik stellen hoogleraar Luc Steels, expert in artificiële intelligentie (AI) en oprichter van het Artificial Intelligence Laboratory (VUB), en kunstenaar Luc Tuymans tijdens een zoom meeting van Bozar een project voor waarin ze op basis van algoritmes het schilderij ‘Secrets’ van Tuymans ontleden. In het geval Van der Poel wisten wij al snel de uitkomst (hij werd tweede). Als de voorspelling was bewaarheid dan hadden wij de computer een grote existentiële waarde toegemeten. Nu zit hij er 1 plaats naast, maar het lijkt mij in dit geval meer op een spel met de lotto dan pure wetenschap. Met ‘Secrets’ is er iets meer aan de hand. Daar rijst de vraag of wij te doen hebben met een ‘nieuw’ kunstwerk dat is gegroeid uit een bestaand werk of gewoon met een onderzoeksproject. Ik kies in het voorbeeld van Bozar voor het eerste.
Luc Steels en zijn team bij Studio Stelluti analyseerden de schilderijen van Tuymans die in 2019 in het Palazzo Grassi in Venetië te zien waren tijdens zijn prestigieuze tentoonstelling ‘La Pelle’. Met behulp van verschillende AI-technieken verdiepten ze zich in het creatieve proces van de kunstenaar. In de tentoonstelling van Bozar spitst het onderzoek zich toe op één werk: ‘Secrets’. Tuymans heeft zich voor dit werk laten inspireren door een portretfoto van Albert Speer, architect en minister van bewapening onder Adolf Hitler. Hij heeft er een persoonlijke interpretatie aan gegeven door Speer in zijn schilderij anders voor te stellen dan op de foto die uiterlijk het dichts bij de werkelijkheid staat. De inspiratie vond Tuymans bij zichzelf door in de spiegel van Speer te kijken.
MOSAIC Secrets / Algorithmic images and semantic network: Luc Steels, Studio Stelluti. Press Bozar
Tijdens de videoconferentie nemen beiden gretig het begrip ‘creativiteit’ in de mond. Kunst ontstaat immers uit een creatief proces, een verwerking van beelden of gevoeligheden die de kunstenaar heeft opgedaan in de dagelijkse realiteit. Het proces dat de brug heeft gemaakt van foto naar uiteindelijk schilderij in ‘Secrets’ ontstaat in het hersenen van de kunstenaar. De vraag rijst of er hier sprake kan zijn van ‘natuurlijke’ algoritmen in het brein van de kunstenaar? Waarschijnlijk wel. De hersenen van Tuymans ontwikkelen gedachtesprongen om zijn uiteindelijk doel te bereiken en de sporen daarvan zijn terug te vinden in het resultaat. AI probeert deze sporen te ontmaskeren. Achter de muur in Bozar is een web van deze sporen zichtbaar gemaakt in een virtuele presentatie van de hand van Steels en zijn team. Ik heb daar niets in teruggevonden dat afwijkt van mijn kennis over het schilderij! Die kennis heb ik vergaard door naar het schilderij te kijken en in het bijschrift te lezen waar het op staat. Nadien laat ik mij gaan in de wondere wereld van Tuymans schilderkunst. Hoewel verbluffend geschilderd heb ik deze informatie nodig om het naar waarde te kunnen inschatten. Er zitten geen geheimen verborgen in het schilderij, alles kan met het blote oog waargenomen worden.
De centrale vraag is of er een overeenkomstig verband kan zijn tussen kunst en artificiële intelligentie? Volgens Steels is AI vandaag niet in staat om de complexiteit van de interpretatie van kunst zelfs maar te benaderen. De algoritmen zijn niet feilloos, het zijn uiteindelijk wiskundige recepten die ontwikkelt zijn door mensen en hun computers. Dus rijst hier de vraag naar wat de uiteindelijke meerwaarde is van het onderzoek.
Die meerwaarde is terug te vinden in de nieuwe beeldtaal die ontstaat uit het onderzoek. Het werk krijgt een artificieel verlengstuk. Steels en zijn medewerkers creëren een nieuw kunstwerk zoals Tuymans een nieuw werk creëerde vertrekkende van een foto. Er zijn verschillende tekenen die daar op wijzen. Zo kom je bij het betreden van de tentoonstelling eerst in aanraking met het schilderij. Het werk is zodanig gepresenteerd dat het als een ‘kunstwerk’ (wat het ook is) wordt voorgesteld terwijl men verscholen achter de muur het onderzoeksproject aantreft. De presentatie bestaat dus uit 2 afzonderlijke delen, daar waar men kon verwachten dat het ‘kunstwerk’ zich als een ‘object’ te midden van het onderzoeksresultaat zou bevinden blijkt dat niet zo te zijn. Steels en Tuymans hebben toegestaan dat de curator de tentoonstelling heeft opgedeeld wat wijst op twee zelfstandige opportuniteiten. Het feit dat slechts 1 (top)werk wordt getoond uit de collectie van ‘La Pelle’ is in deze wellicht een misleiding. Het staat nu 1 op 1 tegenover het resultaat van het onderzoek.
Het deel met het onderzoek bestaat uit een aantal videogesprekken met beide kunstenaars, een projectie van beelden met portretten van Speer overgoten met de algoritmes en een projectie van de netwerken die Steels en zijn medewerkers uit het portret hebben gehaald. Mooi en interessant om naar te kijken. Zij kunnen echter nooit de plaats innemen van het schilderij, er is geen enkele vorm van artistieke symbiose mogelijk, en dus hebben wij inderdaad te maken met een nieuwe creatie. Overigens bevestigen Steels en zijn medewerkers dat zij de algoritmes hebben moeten ondersteunen met hun persoonlijke inbreng. De algoritmes waren niet zelfstandig in staat om verder te spitten in het object. Ik vraag mij af wat er zou zijn voortgekomen uit een onderzoek waarbij de originele foto onder de scanner zou worden gelegd.
Investigation of Kosuth’s fifth investigation part one, detail, archief New Reform
Luc Steels is behoudens als wetenschapper ook bekend als kunstenaar, of zal ik maar zeggen als conceptueel musicus en beeldvormer voor toekomstgerichte generaties. In 1973 toonde hij in de New Reform Gallery in Aalst, tijdens zijn eerste solo tentoonstelling, ‘Investigation of Kosuth’s fifth investigation part one’ een ‘kunstwerk’ waarin hij het werk van de Amerikaanse concept kunstenaar Joseph Kosuth (1945) analyseert. Steels was toen student linguïstiek aan de Universiteit van Antwerpen en al bezig met perceptie. Het is zijn core business geworden.
De bedenkingen die voortvloeien uit het onderzoek doen niets af aan de genialiteit waarmee Tuymans dit schilderij heeft gemaakt. Zoals Tuymans zelf zegt teert zijn kunst op de oude praktijken van de schilderkunst. Het werk van Steels toont aan dat er een evolutie mogelijk is. De kunst van morgen ontwikkelt zich in het digitale spectrum.
Tot 2 mei
https://www.bozar.be/nl
